بزرگنمایی:

یادداشت/
  🖊 فاطمه سادات اشرفی زاده

《  روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای مبارک باد 》

ز نیرو بود مرد را راستی            ز سستی کژی زاید و کاستی
هفده شوال به مناسبت پیروزی حضرت علی ( ع) بر عمربن عبدود  و  رفتار بزرگوارانه ای که حضرت علی ( ع ) نسبت به  اهانت  عمرو بن عبدود نشان دادند ، روز  پهلوانی و  ورزش زورخانه ای نامگذاری شده است . 
ورزش زورخانه ای یا ورزش باستانی ، مجموعه حرکاتی منسجم است که در محلی به نام زورخانه انجام می شود . این ورزش تاریخچه ای طولانی در ایران دارد  و گروهی معتقدند ریشه این ورزش به پیش از اسلام برمی گردد. 
 آنچه مسلم است ورزش باستانی ، پیشینه ای تاریخی دارد ، منشا  این حرکات و آداب زورخانه چون به پیش از اسلام برمی گردد . بدیهی است دستیابی به مراجع قطعی پیش از اسلام و منشا آن را یافتن  دیریاب است.  هر چند برخی پژوهشگران با مطالعه و تحقیق پیرامون آیین پیش از اسلام و مقایسه هایی که انجام داده اند ، نظریاتی ارائه کرده اند. 
یک نظریه ، ورزش زورخانه ای را به آیین مهر نسبت می دهد و شباهت هایی بین آیین مهر  و ورزش زورخانه ای  حتی  بین  ساختمان زورخانه ها  با معابد مهری تصور می کنند و احتمال می دهند که آنچه امروز به عنوان ورزش زورخانه ای داریم ، صورت تحول یافته آیین مهر است که بعد از اسلام  در طول تاریخ به این سبک پدیدار گشته است.  
کشتی گرفتن ، زنگ نواختن ، شیوه دست دادن پهلوانان ، و نظم سلسله مراتبی افراد در ورزش زورخانه ای ، شباهت زیادی به این مراتب در آیین مهری دارد. ( مهرداد بهار ، نقل به مضمون ) 
آنچه در این ورزش بیش از حرکات ورزشی ، مورد توجه است ، مرام جوانمردی و پهلوانی است که  به این ورزش اعتبار خاصی بخشیده است . 
ورزش زورخانه ای در مکانی به نام زورخانه انجام می شود. ساختمان زورخانه ، به سبک خاصی است . ارتفاع درِ ورودی کوتاه است به طوری که برای ورود به آن جا باید خم شویم . این ارتفاع به نوعی با کرنش و  فروتنی هنگام ورود ارتباط دارد  پس از ورود ، فضایی نسبتا وسیع  با سقف هایی بلند برابرمان ظاهر می شود .  
در وسط آن فضا ، گود زورخانه قرار دارد  که معمولا به صورت هشت گوش  و  پایین تر از سطح زمین است . پایین بودن 
گود نمادی از فروتنی را به نمایش می گذارد تا ورزشکاران پایین تر از دیگران قرار گیرند و احساس غرور نکنند. فضایی بالای گود ، سکویی به نام سَردَم  قرار دارد که مرشد آنجا می نشیند و زنگی روبروی سَردَم قرار گرفته است که در مواقع خاص ، مثل لحظه ورود پهلوانان بزرگ مرشد آن را به صدا درمی آورد. مرشد در سردم  روی صندلی می نشیند و اشعاری با مضامین اخلاقی و مدحی می خواند و همراه با آن ضرب می زند . بالای گود چند ردیف سکو  دور  گود  را  احاطه کرده اند که مخصوص نشستن تماشاچیان است . 
تجهیزات و حرکات ورزش زورخانه ای 
سنگ ، تخته شنو ، میل و کباده  بخشی از تجهیزات ورزش زورخانه هستند که هر کدام نمادی از یک مفهوم پهلوانی دارند.
سنگ نمادی از سپرهای جنگی است. شنو رفتن نمادی از مرگ و حیات مجدد انسان دارد. خوابیدن بر زمین نیز یادآور جنگهای گذشته است . در جنگهای قدیمی جنگاوران گوش خود را بر زمین می گذاشتند تا  صدای اسب دشمن را احساس کنند . واژه « شنو »  از شنیدن  گرفته شده است و خوابیدن بر زمین و تخته شنو رفتن هم به نوعی تداعی کارهای پهلوانان در میدان رزم است. 
میل ها که مخروطی و یا استوانه ای و از جنس چوب هستند. به تناسب سنین مختلف ، در ابعاد مختلف ساخته می شوند. 
اجرای ورزش های باستانی 
ورزشکاران در آغاز  با  لباسی خاص ، به گود   وارد می شوند  و  حرکات نرمشی را انجام می دهندتا گرم شوند. برای ورود به گود هیچ پله ای نیست و ورزشکاران با یک پرش به آن جا وارد می شوند . بدن های این ورزشکاران با ورزش های رزمی  به اندازه کافی ورزیده شده است که بتوانند با پرشی به گود وارد شوند و با جهشی از گود خارج گردند .
دایره منظم ورزشکاران به تدریج شکل می گیرد . حرکت دایره وار  ورزشکاران ،  به نرمی  آغاز می شود .  ترتیب  قرار گرفتن افراد در این دایره بر اساس سن و تجربه است . پیشکسوتان زیر سَردَم می ایستند و به ترتیب جوانان و بعد نوجوانان در این دایره جای می گیرند .
به تدریج حرکت این دایره شتاب بیشتری می گیرد  و صدای ضرب همراه  با  خواندن  اشعاری حماسی و مذهبی اوج می گیرد . ریتم حرکت از ریتم موسیقی الهام می گیرد. میاندار وسط گود زورخانه می ایستد و حرکاتش را  با ضرب تنطیم می کند . سایرین که دور تا دور گود ایستاده اند با حرکات میاندار ، حرکت خود را تنطیم می کنند . مرحله بعد ورزشکاران تخته شنو  را  از روی سکوی کنار زورخانه  به دست می گیرند و میاندار  حرکت شنو را  در وسط گود زورخانه آغاز می کند  ورزشکارانی که دور میاندار حلقه زده اند ، این حرکت را  همراه میاندار  انجام می دهند . 
 ورزش با میل ، حرکت عمومی تری است.  تمام ورزشکاران میل ها را  در دست می گیرند ، یکی از پیشکسوتان  به عنوان میاندار در مرکز گود می ایستد و میل ها را با ریتم خاصی حرکت می دهد  حرکات دیگر ورزشکاران نیز هماهنگ با میاندار انجام می شود . 
بعد از تنفس کوتاه  و حرکاتی هماهنگ ، مرحله بعد ، حرکت پا  آغاز می شود . حرکاتی سریع  و موزون  که با  نواختن ضرب ، هماهنگی کامل  دارد .
میاندار  با دقت و تسلط کامل حرکات پای  خود را با صدای ضرب و اشعار مرشد هماهنگ می کند . نظم این کار ، یادآور نظم موجود در دستگاه  موسیقی نیز است . همراهی  ورزشکاران  با میاندار نیز  چشمگیر است . در بین این حرکات ، بعضی از ورزشکاران  به ترتیب وسط گود ، حرکت چرخ زدن  را  هم  انجام می دهند . 
بعد از حرکات ورزشی ، پهلوانان ، دعای پایانی را رو به قبله و به صورت دسته جمعی می خوانند .
نظم و تشکیلات  زورخانه 
مرشد  رکن اصلی زورخانه است و فردی با تجربه و آشنا به آداب زورخانه  است که  سرمدار  و کهنه سوار  هم نامیده می شود مرشد در زورخانه  با نواختن ضرب  و  خواندن اشعار حماسی ، مذهبی یا ملی  به ورزشکاران نیرو  و انگیزه می بخشد .
مرشد در حین نواختن ضرب  به ورود افراد  نیز  توجه دارد و هر مهمانی که به زورخانه وارد می شد ، با احترام خوش آمد می گوید . توانایی مرشدان در  ضرب ، خواندن اشعار و گرمایی که برای حرارت دادن  به ضرب باید در کنار خود 
تحمل کنند ، کار آسانی نیست اما مرشد با قدرت تمام  و با شوری چشمگیر بر  ضرب می کوبند و اشعار را به سبکی 
حماسی می خواند.  میاندار کسی است که در انجام حرکات ورزشی تسلط کامل دارد و در انجام ورزش ها و نظارت همکاری دارد.   سامان دادن حرکات ورزشی و نظارت بر کار ورزشکاران توسط مرشد یا میاندار  انجام می شود. 
در  ورزش زورخانه ای سلسله مراتب رعایت می شود و تمامی حرکات  با اجازه از پیشکسوتان که به رخصت گرفتن معروف است ، انجام می گیرد . همچنین کسب مدارج  از نوخاستگی تا پیشکسوتی نیز  مستلزم گذراندن شرایط و مقدماتی است که افراد باید طی کنند . مراتب افراد در زورخانه ها ، به ترتیب عبارتند از : نوچه ، نوخاسته ، ساخته . پیشکسوت.
 همان طور که در آداب تصوف ، سالک برای رسیدن به کمال باید مراحلی را طی کند ، در ورزش باستانی نیز جوانی که می خواهد به مقام پهلوانی برسد ، باید مهارت هایی را کسب کند. 
جنبه های هنری زورخانه 
 ساختمان زورخانه از نظر معماری اهمیتی هنری دارد.  موسیقی که در زورخانه طنین انداز می شود ، از همراهی  ضرب و شعر خوانی مرشد  حاصل می شود، ابهتی ایجاد می کند و بر حرکات  هماهنگ ورزشکاران  تاثیر چشمگیری دارد . شروع  ورزش نیز  با  سرنوازی مرشد آغاز می شود که جلوه ای هنری به فضا  می بخشد 
در زورخانه هنرهای گوناگونی با هم آمیخته شده اند : معماری ، موسیقی ، شعر خوانی ، نرمش بدنی ، دعای مذهبی ، نظم و هارمونی در حرکات و در کنار این ها رعایت  سلسله مراتب و احترام به پیشکسوتان ، این جمع را به اخلاق نیکو نیز آراسته می کند.  زورخانه جایگاه پهلوانانی بی ادعا  است که مرامشان جوانمردی  و فروتنی است. پهلوانانی که نه تنها حرکات ورزشی آنها ، بلکه مرام و رفتارشان نیز قابل تحسین است.
 منابع : 
بهار ، مهرداد ،  جستاری چند در فرهنگ ایران 
 عناصری ، جابر ، مقاله گود مقدس زورخانه

تصویر بالا:گود زورخانه و پهلوانان دزفول