چاپ

یادداشت/
🖊 فاطمه سادات اشرفی زاده

《 روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای مبارک باد 》

ز نیرو بود مرد را راستی ز سستی کژی زاید و کاستی
هفده شوال به مناسبت پیروزی حضرت علی ( ع) بر عمربن عبدود و رفتار بزرگوارانه ای که حضرت علی ( ع ) نسبت به اهانت عمرو بن عبدود نشان دادند ، روز پهلوانی و ورزش زورخانه ای نامگذاری شده است .
ورزش زورخانه ای یا ورزش باستانی ، مجموعه حرکاتی منسجم است که در محلی به نام زورخانه انجام می شود . این ورزش تاریخچه ای طولانی در ایران دارد و گروهی معتقدند ریشه این ورزش به پیش از اسلام برمی گردد.
آنچه مسلم است ورزش باستانی ، پیشینه ای تاریخی دارد ، منشا این حرکات و آداب زورخانه چون به پیش از اسلام برمی گردد . بدیهی است دستیابی به مراجع قطعی پیش از اسلام و منشا آن را یافتن دیریاب است. هر چند برخی پژوهشگران با مطالعه و تحقیق پیرامون آیین پیش از اسلام و مقایسه هایی که انجام داده اند ، نظریاتی ارائه کرده اند.
یک نظریه ، ورزش زورخانه ای را به آیین مهر نسبت می دهد و شباهت هایی بین آیین مهر و ورزش زورخانه ای حتی بین ساختمان زورخانه ها با معابد مهری تصور می کنند و احتمال می دهند که آنچه امروز به عنوان ورزش زورخانه ای داریم ، صورت تحول یافته آیین مهر است که بعد از اسلام در طول تاریخ به این سبک پدیدار گشته است.
کشتی گرفتن ، زنگ نواختن ، شیوه دست دادن پهلوانان ، و نظم سلسله مراتبی افراد در ورزش زورخانه ای ، شباهت زیادی به این مراتب در آیین مهری دارد. ( مهرداد بهار ، نقل به مضمون )
آنچه در این ورزش بیش از حرکات ورزشی ، مورد توجه است ، مرام جوانمردی و پهلوانی است که به این ورزش اعتبار خاصی بخشیده است .
ورزش زورخانه ای در مکانی به نام زورخانه انجام می شود. ساختمان زورخانه ، به سبک خاصی است . ارتفاع درِ ورودی کوتاه است به طوری که برای ورود به آن جا باید خم شویم . این ارتفاع به نوعی با کرنش و فروتنی هنگام ورود ارتباط دارد پس از ورود ، فضایی نسبتا وسیع با سقف هایی بلند برابرمان ظاهر می شود .
در وسط آن فضا ، گود زورخانه قرار دارد که معمولا به صورت هشت گوش و پایین تر از سطح زمین است . پایین بودن
گود نمادی از فروتنی را به نمایش می گذارد تا ورزشکاران پایین تر از دیگران قرار گیرند و احساس غرور نکنند. فضایی بالای گود ، سکویی به نام سَردَم قرار دارد که مرشد آنجا می نشیند و زنگی روبروی سَردَم قرار گرفته است که در مواقع خاص ، مثل لحظه ورود پهلوانان بزرگ مرشد آن را به صدا درمی آورد. مرشد در سردم روی صندلی می نشیند و اشعاری با مضامین اخلاقی و مدحی می خواند و همراه با آن ضرب می زند . بالای گود چند ردیف سکو دور گود را احاطه کرده اند که مخصوص نشستن تماشاچیان است .
تجهیزات و حرکات ورزش زورخانه ای
سنگ ، تخته شنو ، میل و کباده بخشی از تجهیزات ورزش زورخانه هستند که هر کدام نمادی از یک مفهوم پهلوانی دارند.
سنگ نمادی از سپرهای جنگی است. شنو رفتن نمادی از مرگ و حیات مجدد انسان دارد. خوابیدن بر زمین نیز یادآور جنگهای گذشته است . در جنگهای قدیمی جنگاوران گوش خود را بر زمین می گذاشتند تا صدای اسب دشمن را احساس کنند . واژه « شنو » از شنیدن گرفته شده است و خوابیدن بر زمین و تخته شنو رفتن هم به نوعی تداعی کارهای پهلوانان در میدان رزم است.
میل ها که مخروطی و یا استوانه ای و از جنس چوب هستند. به تناسب سنین مختلف ، در ابعاد مختلف ساخته می شوند.
اجرای ورزش های باستانی
ورزشکاران در آغاز با لباسی خاص ، به گود وارد می شوند و حرکات نرمشی را انجام می دهندتا گرم شوند. برای ورود به گود هیچ پله ای نیست و ورزشکاران با یک پرش به آن جا وارد می شوند . بدن های این ورزشکاران با ورزش های رزمی به اندازه کافی ورزیده شده است که بتوانند با پرشی به گود وارد شوند و با جهشی از گود خارج گردند .
دایره منظم ورزشکاران به تدریج شکل می گیرد . حرکت دایره وار ورزشکاران ، به نرمی آغاز می شود . ترتیب قرار گرفتن افراد در این دایره بر اساس سن و تجربه است . پیشکسوتان زیر سَردَم می ایستند و به ترتیب جوانان و بعد نوجوانان در این دایره جای می گیرند .
به تدریج حرکت این دایره شتاب بیشتری می گیرد و صدای ضرب همراه با خواندن اشعاری حماسی و مذهبی اوج می گیرد . ریتم حرکت از ریتم موسیقی الهام می گیرد. میاندار وسط گود زورخانه می ایستد و حرکاتش را با ضرب تنطیم می کند . سایرین که دور تا دور گود ایستاده اند با حرکات میاندار ، حرکت خود را تنطیم می کنند . مرحله بعد ورزشکاران تخته شنو را از روی سکوی کنار زورخانه به دست می گیرند و میاندار حرکت شنو را در وسط گود زورخانه آغاز می کند ورزشکارانی که دور میاندار حلقه زده اند ، این حرکت را همراه میاندار انجام می دهند .
ورزش با میل ، حرکت عمومی تری است. تمام ورزشکاران میل ها را در دست می گیرند ، یکی از پیشکسوتان به عنوان میاندار در مرکز گود می ایستد و میل ها را با ریتم خاصی حرکت می دهد حرکات دیگر ورزشکاران نیز هماهنگ با میاندار انجام می شود .
بعد از تنفس کوتاه و حرکاتی هماهنگ ، مرحله بعد ، حرکت پا آغاز می شود . حرکاتی سریع و موزون که با نواختن ضرب ، هماهنگی کامل دارد .
میاندار با دقت و تسلط کامل حرکات پای خود را با صدای ضرب و اشعار مرشد هماهنگ می کند . نظم این کار ، یادآور نظم موجود در دستگاه موسیقی نیز است . همراهی ورزشکاران با میاندار نیز چشمگیر است . در بین این حرکات ، بعضی از ورزشکاران به ترتیب وسط گود ، حرکت چرخ زدن را هم انجام می دهند .
بعد از حرکات ورزشی ، پهلوانان ، دعای پایانی را رو به قبله و به صورت دسته جمعی می خوانند .
نظم و تشکیلات زورخانه
مرشد رکن اصلی زورخانه است و فردی با تجربه و آشنا به آداب زورخانه است که سرمدار و کهنه سوار هم نامیده می شود مرشد در زورخانه با نواختن ضرب و خواندن اشعار حماسی ، مذهبی یا ملی به ورزشکاران نیرو و انگیزه می بخشد .
مرشد در حین نواختن ضرب به ورود افراد نیز توجه دارد و هر مهمانی که به زورخانه وارد می شد ، با احترام خوش آمد می گوید . توانایی مرشدان در ضرب ، خواندن اشعار و گرمایی که برای حرارت دادن به ضرب باید در کنار خود
تحمل کنند ، کار آسانی نیست اما مرشد با قدرت تمام و با شوری چشمگیر بر ضرب می کوبند و اشعار را به سبکی
حماسی می خواند. میاندار کسی است که در انجام حرکات ورزشی تسلط کامل دارد و در انجام ورزش ها و نظارت همکاری دارد. سامان دادن حرکات ورزشی و نظارت بر کار ورزشکاران توسط مرشد یا میاندار انجام می شود.
در ورزش زورخانه ای سلسله مراتب رعایت می شود و تمامی حرکات با اجازه از پیشکسوتان که به رخصت گرفتن معروف است ، انجام می گیرد . همچنین کسب مدارج از نوخاستگی تا پیشکسوتی نیز مستلزم گذراندن شرایط و مقدماتی است که افراد باید طی کنند . مراتب افراد در زورخانه ها ، به ترتیب عبارتند از : نوچه ، نوخاسته ، ساخته . پیشکسوت.
همان طور که در آداب تصوف ، سالک برای رسیدن به کمال باید مراحلی را طی کند ، در ورزش باستانی نیز جوانی که می خواهد به مقام پهلوانی برسد ، باید مهارت هایی را کسب کند.
جنبه های هنری زورخانه
ساختمان زورخانه از نظر معماری اهمیتی هنری دارد. موسیقی که در زورخانه طنین انداز می شود ، از همراهی ضرب و شعر خوانی مرشد حاصل می شود، ابهتی ایجاد می کند و بر حرکات هماهنگ ورزشکاران تاثیر چشمگیری دارد . شروع ورزش نیز با سرنوازی مرشد آغاز می شود که جلوه ای هنری به فضا می بخشد
در زورخانه هنرهای گوناگونی با هم آمیخته شده اند : معماری ، موسیقی ، شعر خوانی ، نرمش بدنی ، دعای مذهبی ، نظم و هارمونی در حرکات و در کنار این ها رعایت سلسله مراتب و احترام به پیشکسوتان ، این جمع را به اخلاق نیکو نیز آراسته می کند. زورخانه جایگاه پهلوانانی بی ادعا است که مرامشان جوانمردی و فروتنی است. پهلوانانی که نه تنها حرکات ورزشی آنها ، بلکه مرام و رفتارشان نیز قابل تحسین است.
منابع :
بهار ، مهرداد ، جستاری چند در فرهنگ ایران
عناصری ، جابر ، مقاله گود مقدس زورخانه

تصویر بالا:گود زورخانه و پهلوانان دزفول