بزرگنمایی:

سه یار دبستانی/تهیه کننده علی غلامرضائی مدرس دانشگاه و پژوهشگرتاریخ

28 اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم عمر خیام نیشابوری فیلسوف، ریاضیدان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی است. گرچه پایگاه علمی خیام بسیار برتر از جایگاه ادبی او است ولی آوازه او بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. خیام زاده 28 اردیبهشت 427 خورشیدی در نیشابور است و از همین رو این تاریخ در تقویم روز خیام نامگذاری شده است.
رباعیات خیام را به اغلب زبان‌های زنده ترجمه کرده‌اند و ادوارد فیتزجرالد با برگردان رباعیات او به زبان انگلیسی مایه شهرت بیشترش در مغرب ‌زمین شد. با این کار رباعیات خیام در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد.
یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام را می‌توان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک در دوره سلطنت ملک‌شاه سلجوقی به شمار آورد. او در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود و نقشش در حل معادلات درجه سوم و مطالعات‌اش درباره اصل پنجم اقلیدس نام خیام را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده ‌است.
شماری از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز او را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند. البته صحت این فرضیه که خیام شاگرد ابن سینا بوده ‌است، بسیار بعید می‌نماید چون از لحاظ زمانی با هم فاصله زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می‌داند اما این استادی ابن سینا، بیشتر جنبه معنوی دارد
خیام 
 زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که هم‌دوره‌هایش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند و کسانی نظیر نظامی، عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده‌اند. صادق هدایت نخستین کسی در ایران دانسته شده است که برای تشخیص رباعیات اصیل خیام دست به کاری پژوهشی زده است.
بنا به روایتی، خیام و حسن صباح و خواجه نظام‌الملک به سه یار دبستانی معروف بوده‌اند که هریک در بزرگسالی به راهی رفتند. حسن صباح، رهبری فرقه اسماعیلیه را برعهده گرفت؛ خواجه نظام‌الملک، سیاستمداری بزرگ شد و خیام، شاعر و اندیشمندی گوشه‌گیر که در آثارش اندیشه‌های نو و دلهره و اضطرابی از فلسفه هستی و جهان وجود داشت.
بر پایه داستان سه یار دبستانی این سه در زمان کودکی با هم قرار گذاشته بودند هر کدام اگر به جایگاهی رسید آن دو دیگر را یاری رساند. هنگامی که نظام‌الملک به وزیری سلجوقیان رسید به خیام فرمانروایی بر نیشابور و گرداگرد آن سامان را پیشنهاد کرد، ولی خیام گفت که سودای ولایت‌داری ندارد. پس نظام‌الملک ده‌هزار دینار ماهیانه برای او تعیین کرد تا در نیشابور به او پرداخت کنند.