بزرگنمایی:

گلچینی از معماران، استادکاران و بنّایان نامدار دزفولی

«العلم خمسه الفقه الادیان، الطب الابدان، النجوم الازمان، الحساب الدیوان، الهندسه البنیان» (علی ع)[1]

شهر خشت و آجری دزفول با تمدنی مملو از آثار بی‌بدیل در صنایع مختلف، متنوع و شگفت‌انگیز، تاریخی به درازای حیات انسان‌ها دارد. سخن دربارۀ هرکدام از این آثار خود به‌تنهایی نیازمند فراهم‌ساختن شرایط لازم، تقدم و تأخر مطالب با حضور دانشوران صنایع و صاحب‌نظران پژوهش‌محور است.

 صنعت ابنیه‌سازی در دیار دزفول مانند بسیاری از نقاط  کشور پهناور ایران به‌ جز پایتخت و مراکز حکومتی، در هاله‌ای از ابهام است. اگر همین آثار ابنیه، سازه‌های فراوان، متنوع و اسرارآمیز وجود نداشت که نبوغ ایرانی را به رخ مدعیان بکشد، قطعاً آگاهی ما بر نحوۀ کاربرد علوم معماری و ابنیه‌سازی ناقص، گنگ و مجهول می‌ماند خصوصاً علم هندسه، تحلیل داده‌ها، محاسبه، دانش و آشنایی استادکاران بر رموز سازه‌ها بر دانش‌پژوهان پوشیده می‌مانْدْ. متأسفانه در مکتوبات تاریخی و منابع کتابخانه‌ای آن طور که انتظار می‌رود مطالب مکتوبی از معماری سنتی در دسترس نیست و هزاران حیف آن طور که باید به ثبت علوم و حرفه‌ها عقلی‌کاربردی توجه نشده است. اگر بر این نقص معترف نبوده و نپذیریم، باید معترف بود که در مقایسه با علوم نقلی این علوم در اقلیت است. این موضوع ضعف آشکاری است که در معرّفی استادکاران احساس می‌شود. بی‌توجهی به ثبت‌کردن نام بزرگ‌معماران علوم ابنیه‌سازی رفتاری نابخشودنی است؛ چراکه این افراد به تخصص در «علم ساخت‌وساز و هندسه بنیان» معروف‌اند.

ساختار وجودی یک شهر، یک تمدن معنادار به استادکاران و دانایان کاردان آن بستگی دارد. یک بنا، یک ساختمان مسکونی، یک دژ مستحکم، یک پل، یک آبرفت ساده چه در سطح یا در اعماق زمین، خطوط و انحنای ترسیم اشکال هندسی، مشخص‌کردن جهت و ... همه و همه به استادکاران خبره و معماران دانا وابسته‌اند. به‌راستی ما کجا نشان از این بی‌نشانه‌های عاشق، هنرآفرینان دلداده به آفرینش زیبایی را می‌توانیم یاد کنیم و بیابیم؟ جواب هیچ‌جا! زیرا بلندهمتان معماری سرزمین من هیچ ادعایی بر طرح یا خودنمایی نام خود بر ابنیه نداشتند و چه بسا به خود اجازه حکاکی و گره‌چینی نام خود را چندان صواب نمی‌دانستند! مسلم زیبایی و راست‌قامتی اثر و آثار پر رمزوراز آن‌ها خود بهترین دلیل و گویاترین برهان بر چیرگی آن‌ها در علوم حساب، هندسه، مقیاس، طول و عرض، اندازه‌ها، محاسبه مسافت‌های بسیار طولانی و تراز‌انداختن و چه بی‌شمار دانسته‌های دیگر است.

متأسفانه به‌جز افراد معدودی که شمار آن‌ها به اندازۀ انگشتان یک دست نمی‌رسد، سایر استادان معمار دیار دزفول مجهول و ناشناخته مانده‌‌اند. طی یک دوره فزون از بیست سال نشست‌وبرخاست با استادکاران شهر دزفول توفیق شناخت و ثبت‌وضبط تنی چند از معماران قدیم دزفولی را یافتم. احوال این استادکاران همراه داستان‌ها، رموز کار و نوع مدیریت‌های آن‌‌ها را یادداشت کردم. آنچه در مقاله پیش‌رو از نظر پژوهشگران و خوانندگان محترم می‌گذرد تنها، گوشه‌ای از گنجینه دایره‌المعارف بزرگ‌معماران، استادکاران و بنًایان عصر گذشته تا عصر حاضر است. امیدوارم تا حدودی حق مطلب ادا شده باشد.

اندازه‌گیری در فضا

اندازه‌گیری در فضا، محاسبات ذهنی در مشخص‌کردن اندازۀ پلّه‌های پشت بام است. در دزفول برای نشاندن پلّه‌های پشت بام متداول است که پلّه از بالا به پایین شروع می‌شود؛ البته منظور این نیست که پلّه از بالا نشانده یا اجرا شود؛ بلکه معمار باید توانایی آن را داشته باشد که در ذهن خود تعداد پلّه‌های اجراشده از کف حیاط تا پشت بام را در ذهن خود اندازه‌گیری کند. پلّۀ آخر اولین ملاک اندازه‌گیری در ذهن معمار است. این رازورمز، درواقع‌ برای راحتی ساکنان منزل است تا برای رفتن به پشت بام به زحمت نیفتند و خسته نشوند. 

1. در قرون گذشته یه اساکار معماری بیده

معماران، استادکاران و بنّایان دزفولی پند و اندرزها و رموز پیچیده صنعت معماری رسیده از استادکاران گذشته را به شخصیتی نسبت می‌دهند که هیچ نام و نشانی و اطلاعاتی از تاریخ حیات و مرگ او در دست نیست! غالباً در دورهمی‌ها، محافل و نشست‌های خودمانی برای آن استادکار دانا و تبحرش بر انجام سخت‌ترین اجراها، دانش خوون‌چینی، مرتفع‌ترین ایوان و از این دست هنرنمایی‌ها را به آن شخصیت مجهول و ناشناخته نسبت می‌دهند و برایش احترام خاصی قائل هستند. به وجود چنین دانایی در معماری به خود می‌بالند. حال آن که چنین شخصیتی وجود خارجی ندارد! چه نام داشته و کدامین اجرا منتسب به وی بوده بر همگان پوشیده است.

2. استاد چراغ معمار (قرن 11 ه.ش)

استاد چراغ یا کَلی چراغ، از نامدارترین معماران برتر محلۀ حیدرخانه بوده است. این شخصیت در فنون معماری جزو عجوبه‌های شهر دزفول محسوب شده است! معماران محلۀ حیدرخانه، استاد چراغ را از سرآمدترین استادکاران در علوم معماری برشمرده‌اند. وی را جزو استادکاران دوسه قرن اخیر دانسته‌اند و به وی در انواع اجراها استناد و اقتدا می‌کرده‌اند.

3. مشهدی سیب‌ گل معمار

در شهر دزفول معمار زن نام و نشان بیگانه‌ای نیست؛ اما جالب‌ترین شخصیت در صنف بزرگ استادکاران یکی همین سیب گل معمار بوده است. صاحب در خونه (دفتر امور ساختمانی) در محله حیدرخانه بود و آوازۀ مدیریتش نزد معماران سه قرن گذشته تا عصر حاضر و صنف بنّایان همچنان معروف است.[2]

4. استاد رضا خلیفه فرزند موسی (قرن 12 ـ 11 ه. ش)

 استاد رضا خلیفه فرزند موسی، صاحب اثر مکتوب با عنوان آنچه علم‌خواهی از من بیاموز فارابی است. اجرای بزرگ ایوان‌های شدادی را به وی نسبت می‌دهند. نام‌برده علاوه‌بر کسب تجارب معماری درس‌خوانده مکتب خاندان معزی بوده است.[3] وی استادکاران حاذق بسیاری پرورش داده است که هرکدام در روزگاران خود معماری سرشناس و استادکاری بی‌بدیل به شمار می‌آمد. ایوان‌های شرقی مسجد جامع اثر بازمانده این صنعتگر بزرگ معماری سنتی دزفول است. اولین بار کاربرد انواع قوس و اجرای لنگه‌های در و اجرای بنا را نام‌برده به رشته تحریر درآورد.

5. استاد حسین شوشتری (قرن 12 ـ 11 ه. ش)

 این استادکار که بنابه نیاز از شوشتر به دزفول مهاجرت کرده است و بیشتر به جهت تبحر و استادیش در ساخت دستگاه آسیاب‌های آبی و نیز توانمندی در اجرای ساختمان‌های مستحکم در مقابل شدّت جریان‌های تند آب رودخانه به این حرفه اشتغال داشت و ابنیه‌سازی نیز در رشته هنرمندی وی بوده است. فرزندان، نوه ها و نتیجه‌های وی تا عصر حاضر در حرفه بنّایی تبحر و نام‌آشنایند. نام‌برده علاوه بر ساختمان‌سازی، در تهیّه ملات تبحری خاص داشت. ساختار آسیاب آبی و نحوۀ اجرای آن در بستر رودخانه، طریق ساخت چرخ دنده‌هایی که به‌صورت نر و مادگی در هم جفت‌وبست‌شده، ساخت پره‌هایی را که در مواجه با آب حرکت چرخشی در گرداندن سنگ آسیاب داشته، وی به اجرا درمی‌آورد. نقل‌شده در مناطق اطراف دزفول، از جمله در منطقه سرخه شوش آسیاب‌های آبی برپاکرده و ساخته است.

6. استاد حاج محمّدعلی معمار (قرن 12 ـ 11 ه. ش)

نام‌برده از خاندان صنیعی است و در ساخت قلعه شوش دانیال جزو مجریان اصلی بود. فرانسویان اجرای پروژۀ قلعه‌ای به این عریض و طویلی را که کپی زندان باستیل قرون وسطی فرانسه[4] است، به او سپرده‌اند.[5]

7. استاد ملا محمّد صحرابدری و استاد حسن بنّا (قرن 12 ـ 11 ه. ش)

از این دو چهره در تکمیل ساختمان قلعۀ شوش دانیال استفاده شده است؛ اما اشاره‌ای هرچند ناچیز از نوع کار و تبحر و آثار حجمی آن‌ها نشده است.[6]

8. استاد غلامحسین حج استاد (قرن 12 ـ 11 ه. ش)

نام‌برده جد اعلا خاندان کاسب‌زاده و در ساخت مسجد دروازۀ ورودی به قلعه اهتمام داشته است.

9 . استاد کربلایی نقی معمار از خانواده موحدنژاد (قرن 12 ـ 11 ه. ش)

معماران (قرن 12 ه. ش)

10. حُسنو گل معمار صنیعی (قرن12 ه. ش)

11. استاد عبدالرحمن بیاتی فرزند حسن ( قرن 12 ه. ش)

12. ملا محمّدطاهر از بستگان عروه (قرن12 ه. ش)

13. استاد عبدالرحمن بیاتی فرزند حسن(قرن12 ه. ش)

14. استاد محمّدعلی ملا صفر مؤذن (قرن 12 ه. ش)

15. استاد ملا محمّد قهاری (قرن 12 ه. ش)

16. استاد ملا علی صحرابدری ( قرن 12 ه. ش)

17. استاد حاج طاهر صحرا بدری (قرن 12 ه. ش)

18. استاد ملا محمّدعلی ملا احمد (قرن 12 ه. ش)

معماران در (قرن 13 ـ 12 ه. ش)

20. استاد ملا حسن غیاثی (قرن13 _  12ه. ش)

21. استاد کربلایی غلامعلی معمار فرزند استاد رضا خلیفه (قرن13 _  12ه. ش)

22. استاد حاج سلطان‌علی معمار فرزند غلامعلی حدزاده

23. استاد ملا مصطفی فرزند محمّد صنیعی

24. استاد محمّدعلی خوون‌چین فرزند غلامعلی نوۀ رضا خلیفه

25. استاد رضا فرزند محمّد صنیعی

26. استاد عبدالمجید عنایتی «عروه» (قرن13 _  12ه. ش)

27. استاد کریم فرزند عبدالحسین «صنیعی» (قرن13 _  12ه. ش)

28. استاد حاج ملا حسن غیاثی (قرن13 _  12ه. ش)

29. استاد محمّدعلی خوون‌چین فرزند استاد غلامعلی معمار (قرن13 _  12ه. ش)

31. استاد معمار زهرا دختر مشهدی محمّد (قرن13 _  12ه. ش)

32. استاد فاطمه سلطون دختر غلامعلی معمار (قرن13 _  12ه. ش)

33. استاد فاطمه مادر استاد معمار نویدنژاد (قرن13 _  12ه. ش)

34. استاد فاطمه پهلوان همسر حاج ملا مهدی عروه (قرن13 _  12ه. ش)

35. استاد معمار هاجر حدزاده دختر استاد سلطان‌علی معمار (قرن13 _  12ه. ش)

36. استاد محمّدعلی بره، کره (قرن13 _  12ه. ش)

37. استاد حاج نامدار معمار (قرن13 _  12ه. ش)

38. استاد علی‌محمّد کاسب‌زاده (قرن13 _  12ه. ش)

39. استاد عبدالرحمن قلعه‌ای (قرن13 _  12ه. ش)

40. استاد عبدالرحیم قلعه‌ای (قرن13 _  12ه. ش)

41. استاد حاج محمّدعلی قلعه‌ای (قرن13 _  12ه. ش)

42. استاد حاج علی‌محمّد ستاره (قرن13 _  12ه. ش)

43. استاد حاج نصراله معمار «خولو نعمانی» (قرن13 _  12ه. ش)

44. استاد اسدالله معمار «خولو» (قرن13 _  12ه. ش)

45. استاد معمار مشهدی محمّدعلی ملا خورشیدی (قرن13 _  12ه. ش)

46. استاد معمار حسین ریسمان‌باف (قرن13 _  12ه. ش)

47. استاد ملا علی ریسمان‌باف (قرن13 _  12ه. ش)

48. استاد محمّدعلی جساس (قرن13 _  12ه. ش)

49. استاد ملا احمد جساس (قرن13 _  12ه. ش)

50. استاد حاج محمّدحسین یوسفعلی خداداد (قرن13 _  12ه. ش)

51. استاد حاج محمّدرضا یوسفعلی خداداد (قرن13 _  12ه. ش)

52. استاد حاج عبدالنبی مجلل (قرن13 _  12ه. ش)

53. استاد ابراهیم غزال (قرن13 _  12ه. ش)

55. استاد معمار مدنی سرمیدونی (قرن13 _  12ه. ش)

56. استاد حاج نبی معمار سرمیدونی (قرن13 _  12ه. ش)

57. استاد حاج عبدالرضا ازک (قرن13 _  12ه. ش)

معماران عصر حاضر 1300 ه. ش

58. استاد حاج حسنعلی فولادی

59. استاد حاج میرزاعلی فولادی

60. استاد یوسفعلی فولادی

61. استاد رجب ملا ماندنی

62. استاد محمّدرضا ملا ماندنی

63. استاد حسین شاطر صفر

64. استاد رحیم خورشیدی

65. استاد حاج ابراهیم صوری

66. استاد اسحاق صوری

67. استاد حسین گاتع

68. استاد مجید شیرین‌صحرایی*

69. استاد حاج سلطان حسین معمار مقدم‌پور

70. استاد حاج عبدالحسین عروه

71. استاد ملا محمّدعلی صنیعی

72. استاد محمّد صنیعی

73. استاد حسن بنّا مقدم‌نیا فرزند استاد سلطانعلی معمار

74. استاد معمار طیبه قبا دراز دختر حاج ملا محمّد

75. استاد مشهدی عبدالحسین گِلْغَر فرزند حاج ملا محمّد قبا دراز

76. استاد حاج محمّد پورطیب

77. استاد رحیم نادون

78. استاد موسی صمدزاده فرزند سلطانعلی

79. استاد محمّدعلی بره فرزند کره

80. استاد علی آذر

81 . استاد علی ماهر

82. استاد غلام اشکانی

83. استاد مجید خروسی

84. استاد غلام کوهپاره

85 . استاد محمّدحسین شلیل

86. استاد صفر عادل‌خواه

87 . استاد محمّدحسن آخوندرجب (بینا)

88. استاد حسن رفیع

89. استاد محمّد بهار

90. استاد کریم نانوا

91. استاد علی درایی فرزند محمّدصادق

92. استاد علیرضا بنّا فرزنذ سلطانعلی معمار حدزاده

93. استاد معمار حاج عبدالنبی خادمعلی

94. استاد محمّدحسین نعمانی

95. استاد غلامرضا نویدنژاد

96. استاد حاج نامدار معمار

97. استاد حاج غلامحسین کاسب‌زاده

98. استاد معمار حاج مهدی زرنگ‌زاده

99. استاد حاج محمّدعلی معمار

100. استاد معمار حاج رجب بیژن‌زاده

101. استاد معمار سنار

102. استاد معمار حسن کابلی

103. استاد حاج نصراله معمار (خولو نعمانی)

104. استاد معمار اسداله (خولو نعمانی)

105. استاد حاج محمّدرضا معمار

106. حاج محمّدحسین یوسفی خداداد

107. استاد حاج عبدالنبی مجلل

108. استاد ابراهیم غزال

109. استاد معمار کریم بروجردی

110. استاد احمد پالاش

111. استاد ابول پینه

112. معمار رجب نجیم

113. استاد رحمان شلیل

114. معمار استاد کره فرزند استاد بره

115. استاد رحمان نجیم

116. استاد محمّدعلی مؤذن

117. استاد بره (این استاد با پدر استاد کره فرق می‌کند.)

118. استاد محمّدرضا صنیعی

119. استاد محمّدعلی مکو

120. استاد رحمان مکو

121. استاد رحیم مکو

122. استاد عظیم مکو 

123. استاد حاج مجید خورشیدی

124. استاد میرزاعلی خورشیدی

125. استاد رضا خورشیدی

126. استاد محمّدعلی خورشیدی

127. استاد یداله خورشیدی

128. استاد معمار کره

129. معمار حاج موسی آخوندکناری

130. معمار عبدالرضا زارع سیاهپوش

131. استاد بره (حیدرخونه)

132. استاد محمدرضا صنیعی

133. استاد کرمعلی نامدار

134.  استاد حاج تقی جامعی

135. استاد عیدی (حیدرخونه)

136. استاد عبده بشیر

137. استاد عیدی (پا بوریک)

138. استاد کریم خرگوش

139. استاد محمّد خرگوش

140. استاد حسین ناهیده

141. استاد کریم بیژن

142. استاد مجید بیژن

143. استاد حسین پالاش 

144. استاد عبدالرضا مؤذن

145. استاد غلامرضا آمنه

146. استاد رحیم رحمولی

147. استاد حاج مهدی صحرابدری

148. استاد غلام

149. استاد عبدالرضا فرزند غلام

150. استاد احیا غلام

151. استاد حسن قندی

152. استاد حاج ابوالقاسم ضیایی

153. استاد احمد فرزند استاد علی الفباغی

154. استاد ابراهیم صفربنّا

155. استاد محمّد صفربنّا

156. استاد نظام حنطوش

157. استاد محمّدباقر لقایت

158. استاد میرزاحسین لقایت

159. استاد عبدالحسین شلیل احمدی
160. استاد حسین تجلی فرد *

اسامی افرادی را که دیده‌، شنیده و خوانده‌ام، در مقاله نوشته‌ام. باقی هر کس مانده بر من پوشیده بوده‌ است. خانواده‌های محترمی که از قلم جاافتاده مرا به بزرگی خود ببخشند.

تصاویر برگرفته از: سفرنامه کاوش‌های باستان‌شناسی شوش از مادام ژان دیولافوآ

منابع

1. امام اهوازی، محمّدعلی، (1389)، مسجد جامع دزفول و تاریخچۀ آن، به اهتمام محمّدحسین حکمت‌فر و عبدالرضا حسن‌پور، چاپ اوّل، دزفول: انتشارات دارالمؤمنین.

2. دیولافوآ، ژان، (1390)، سفرنامه کاوش‌های باستان‌شناسی شوش، مترجم همایون فره‌وشی، چاپ اوّل، تهران: دنیای کتاب.

3. مکی‌نژاد، مهدی، (1396)، آجرستان خوزستان؛ مجموعه مقاله‌های همایش ملی آجر و آجرکاری در هنر و معماری ایران، چاپ اوّل، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.

* همایش ملی آجر و آجرکاری در هنر و معماری ایران ویژه نامه تهران ؛ شماره 3 ، 25 بهمن 1395

نویسنده: دکتر عبدالامیر مقدم‌نیا

ویراستار: فریده آرامیده

15دی1399