بزرگنمایی:

مصاحبه صبح ملّت نیوز با  سرکار خانم فرخنده نشاتی، پژوهشگر و نویسنده ی بهبهانی گردآورنده تبارشناسی واژگان در گویش بهبهانی، ریشه یابی باورها در فرهنگ بهبهانی، فرهنگ نام ها در گویش بهبهانی و ضرب المثل های شیرین گویش بهبهانی/

خبرنگار: فریده آرامیده/ تاریخ 25 فروردین 1399

معرّفی کوتاه نویسنده

بسم الله الرحمن الرحیم

  «وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السّمواواتِ و الاَرْضِ وَ اخّتِلافِ اَلْسِنَتِکُمْ وَ اَلْوانِکُمْ اِنَّ فی ذالِکَ لآیاتٍ لِلْعالِمینَ».

«یکی از نشانه های قدرت الهی، خلقت آسمان ها و زمین است و یکی دیگر اختلاف زبان و رنگ های شما آدمیان که در این امور نیز ادلّۀ صنع و حکمت حق برای دانشمندان آشکار است.» (سوره روم، آیه 22).

 عرض سلام دارم خدمت شما و همه علاقه‌مندان به فرهنگ شفاهی و ادبیات عامه، بسیار سپاسگزارم از این که زمینه  و شرایط این مصاحبه را فراهم کردید.

 فرخنده نشاتی هستم، متولد شهرستان بهبهان. در دبیرستان های بهبهان، ادبیات فارسی تدریس می کنم. تا مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی ادامه تحصیل داده ام. حوزه ی تحقیقات من، فرهنگ و ادبیات عامّه (شفاهی) است. تاکنون موفّق به چاپ 8 کتاب در 4 موضوع اصلی در این زمینه شده ام.

الف) سه جلد از کتاب ها در زمینه ی ضرب المثل های بهبهانی است. (جلد چهارم آن هم آماده چاپ است.)

ب) سه جلد هم با عنوان تبارشناسی واژگان در گویش بهبهانی(جلد چهارم آن در دست تألیف است.)

 ج) کتاب دیگر با عنوان«فرهنگ نام ها در گویش بهبهانی» و دیگری هم با عنوان«ریشه یابی باورها در فرهنگ بهبهانی» است و نیز بیش از ده مقاله در زمینه ادب عامه با عنوان(جادوی هومیوپاتیک در فرهنگ عامه مردم بهبهان، نگاهی به ضرب المثل های بهبهانی از بُعد آموزه های اخلاقی و تربیتی، آتش در فرهنگ مردم بهبهان، جایگاه زن در ضرب المثل های بهبهانی، ضرب المثل های خوراکی، نفرین در ضرب المثل های بهبهانی، لالایی نغمه سحرانگیز مادرانه، گیاهان در فرهنگ عامه مردم بهبهان، ضرب المثل های بهبهانی در اشعار عباس سلطانی و...) داشته ام.

لطفاً، در آغاز دربارۀ فرهنگ عامه و ادبیات شفاهی در منطقه بهبهان توضیح بدهید.

مطالبم را با توضیحی در حدّ مجال نشریه در باره ی «فرهنگ و ادبیات شفاهی» آغاز می کنم.

در فرهنگ هر شهر و دیاری خرده فرهنگ هایی وجود دارد که با فرهنگ سنتی آن دیار متناسب است و تمامی مراحل زندگی بشر از لحظه ی تولد تا مرگ او را دربرمی‌گیرد. امروز در اصطلاح ادبی به مجموعه ی این خرده فرهنگ ها«فولکلور» می‌گویند که در پژوهش های ادبی برای خود جایی باز کرده است. شاید در مواردی از این درخت ریشه دار به مرور زمان شاخ و برگی ریخته باشد اما اصل و ریشه ی آن هنوز در باغ باورها پابرجاست و چه بسا درگوشه و کناری ریشه ای جدید هم دوانیده باشد.

فولکلور، کلمه ای مرکّب از«folk» و«lor» به معنی«دانش عوام» است و نخستین کسی که این کلمه را به کار برد «آمبرواز مُورتن» است که به سال 1885م این عنوان را برگزید و مدّت ها گذشت تا تمام ملّت ها این کلمه را به همین صورت قبول کردند و این ترکیب صورت بین المللی به خود گرفت. در زبان فارسی فولکلور را «فرهنگ عامّه» و «فرهنگ عوام» و«دانش عوام» ترجمه کرده اند.

فرهنگ عامّه شامل مجموعه ای از باورها، عادت ها، آداب و رسوم، جشن ها، بازی ها، چیستان ها، ترانه‌ها، شروه ها، رباعی ها، سرگرمی ها، داستان ها و افسانه هاست که حوزه ای گسترده و چارچوب ناپذیر دارد، این گستره ی بسیار وسیع شامل همه ی شناخت ها و آگاهی ها یی است که مردم طیّ قرن ها زندگی اجتماعی خود کسب کرده و به طریق شفاهی به آیندگان منتقل کرده اند و تمامی موارد زندگی از طرز لباس پوشیدن گرفته تا باورهایی در مورد تولّد، ازدواج، مرگ و آداب و رسوم رایج در این مراحل زندگی، حتّی باورهایی در زمینه‌ی غذا خوردن، سفر رفتن، دید و بازدید و.... را دربرمی‌گیرد.

فرهنگ شفاهی مردم بهبهان چون سایر اقوام، سرشار از فولکلور است در تمامی زمینه های فرهنگی از لالایی گرفته تا شروه خوانی که ضمن معرّفی کتابها، به شناساندن فرهنگ شفاهی مردم بهبهان هم می پردازیم.

 لطفاً، درخصوص مجموعۀ چهار جلدی تبارشناسی و ویزگی‌ ها و سرفصل ‌های آن شرح بدهید.

الف) تبارشناسی واژگان در گویش بهبهانی

در بین تمامی موجودات، تنها انسان مزیّن به تشریف اشرف مخلوقات شده است چراکه، زبان یکی از مواهبی است که خداوند در وجود او به ودیعه نهاده و انسان می تواند با کمک قوّه ی ناطقه، افکار و حتّی مفاهیم ذهنی خود را با علائم لفظی به دیگران منتقل کند.

زبان از مهم ترین و پویاترین عوامل ایجاد ارتباط میان افراد یک جامعه یا حتّی در نوع پیشرفته تر آن، ایجاد ارتباط با جوامع گوناگون است؛ هرچند میدان عمل زبان تنها به ایجاد ارتباط محدود نمی شود و کارکردهای اجتماعی، آفرینش متون هنری و... را هم بر عهده دارد.

انسان برای انتقال پیام تنها از صدا و آوا استفاده نمی کند بلکه گاهی اشارات و بیان مقاصد، با کمک حرکات سر و دست و چشم و ابرو هم دیده می شود که هرکدام از این ها در جوامع مختلف با توجّه به عوامل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... می تواند معانی گوناگونی داشته باشد چنان که هرکدام از عوامل نام برده شده می‌تواند در به وجود آمدن آن مؤثّر باشد. در گویش ها، از واژه ها استفاده می شود. تک تک واژه های موجود در گویش ها، می توانند تجلّی گر گوشه ای از فرهنگ و هویّت ملّی هر قومی باشند؛ به عبارت دیگر واژه ها در گویش‌ها، نماینده ی فرهنگ مناطقی هستند که آن گویش، در آن منطقه رواج دارد. از طرف دیگر در گویش ها واژه هایی وجود دارند که شاید در هیچ فرهنگ لغتی تاکنون ثبت و ضبط نشده باشند؛ از سوی دیگر، گویش ها می توانند بیانگر آداب و رسوم و یا سنّت هایی باشند که به مرور زمان در حالت انزوای فرهنگی به سر می برند تا جایی که ممکن است اسمی از آن ها در این گویش ها باقی مانده یا می توانند بیانگر آداب و رسوم خاصّ آن منطقه باشند. علاوه بر آن که، با حفظ گویش ها و به تبع آن حفظ واژه ها، می توان به غنای زبان فارسی هم کمک کرد، زیرا در کار واژه سازی و استفاده از آن ها در فرهنگستان نیز می توان از گویش ها کمک گرفت و دلایل بسیار دیگری از این قبیل، لزوم حفظ گویش ها را نشان می دهند.

گردآوری و ثبت و ضبط واژگان محاوره ای و عامیانه در زبان فارسی، پیشینه ی چندان طولانی ندارد. فرهنگ نویسان قدیم به ضبط و تدوین واژگان محاوره ای چندان توجّهی نشان نمی دادند از زمان قاجار به ویژه در عصر ناصرالدّین شاه، در سلیقه ی ادیبان دگرگونی هایی پدید آمد. نخستین کسی که ضرورت تدوین و گردآوری لغات عامیانه به شیوه ی علمی را دریافت«محمّد علی جمال زاده» بود.

محمّد علی جمال زاده ملقّب به«پدر داستان نویسی نو» در ایران است. او سالیان متمادی لغات و اصطلاحات محلّی به ویژه در تهران و اصفهان را چمع آوری کرد بعد از او این شیوه بین دیگر ادیبان رواج پیدا کرد. امروزه بیش از هر زمان دیگری به ادبیّات عامّه بها داده می شود تا جایی که در کتب درسی ادبی، دو درس آزاد قرار داده شده که دانش آموز باید با توجّه به ادبیّات بومی منطقه ی خود، مطلبی را به عنوان درس در قلمروهای زبانی، ادبی و فکری طرّاحی می کند. در این میان، واژگان جایگاه و موقعیّت خاصّی دارند چرا که با گذر زمان دچار دگرگونی هایی می شوند. کلماتی از بین می روند و واژگان جدیدی به جای آن ها قرارمی گیرند. زیرا واژگان تابع زبان هستند. زبان ارگانیسمی زنده است و مدّت حیات محدودی دارد. امّا گویش بهبهانی هم در مسیر اخذ وام واژه از دیگر گویش ها و زبان ها مستثنی نیست. در این گویش با توجّه به قدمتی که دارد واژه های مغولی (یُسِّوُل/ نگهبان)، ترکی(قاش/ هلال ابرو)، عربی(اَدَسّی/ از عمد کاری کردن)، لاتین(سمنت/سیمان) و... دیده می شود. توجه به گویش ها از چند نظر حائز اهمیت است:

1. در عصر ماشین زده ی امروز که پیشرفت های بی وقفه ی علمی و صنعتی، باعث تولّد لحظه به لحظۀ واژه های علمی به زبان های لاتینی و تحمیل آن ها به زبان های دیگر از جمله زبان فارسی شده اند، هیچ چیزی به اندازۀ ادبیّات بومی زیان ندیده است؛

2. خطر تهدید جنگ نرم- که به ویژه در یکی دو دهه ی اخیر، نرم نرمک و بی سرو صدا همه ی عرصه های فرهنـگی، اجتماعی و .... را نشانه رفته و در پی نابودی تمام داشته های فرهنگی ماست- گوشه چشمی نیز به این گویش ها دارد؛ چرا که گویش ها، آیینه ی فرهنگ ها، باورها، آداب و رسوم و ارزش های یک ملّت و درواقع، محمـل هویّت ملّی یک مردم با ریشه و با اصالت هستند و با نابودی آن ها دیگر چیزی برای گفتن و ابراز و اظهار هویّت باقی نمی ماند. این است که اهمّیّت توجّه به داشته های فرهنگی و اجتماعی گویشـی روز به‌ روز بیشتر احساس می شود.

3. اهمّیّت دیگر گویش ها، علاوه بر بُعد مردم شناسی، فرهنگی و اجتماعی آن، این است که آن ها با گنجینه های غنیّ واژگانی خود، منابع بسیار ارزنده ای برای استغنای زبان معیار بوده و می توانند در مسئله ی جایگزینی و واژه سازی در برابر واژه های بیگانه کمک شایانی به فرهنگستان زبان نمایند.

4. هم چنین بسیاری از واژه ها که در دوره های تاریخی گذشته بخشی از گنجینه ی لغات زبان فارسی بوده اند، به دلایل گوناگون کاربرد خود را در زبان امروز از دست داده اند؛ امّا در گویش های محلّی به شکلی پویا کماکان رواج دارند و متأسّفانه تعداد قابل توجّهی از این واژه ها را در فرهنگ لغت زبان معیار نمی توان یافت و دلایل بسیار دیگر که مجال پرداختن به آن ها نیست.

در این میان گویش بهبهانی، یکی از گویش هایی است که اگرچه از لحاظ جغرافیایی، گویشوران آن محدودند امّا ازنظر واژگانی از واژه های اصیل و پرباری برخوردار است. درست است که بنا به حکم جبر تاریخ، واژه هایی از بین می روند و واژه هایی جای آن ها را می گیرند و درست است که گذر زمان تأثیرات زیادی بر واژه های این گویش کهن (گویش بهبهانی) گذاشته و جای پای گذر زمان و دوره های مختلف را بر روی آن می توان مشاهده کرد به نحوی که هر دوره ای به تناسب خود واژه هایی به این گویش داده یا از آن گویش، گرفته است امّا این گویش هنوز که هنوز است توانسته است استوار و مقاوم به حیات خود ادامه دهد. به جرأت می توان گفت کتاب«تبارشناسی واژگان در گویش بهبهانی» نخستین کتابی است که به شیوه ی علمی در گویش بهبهانی از طریق ثبت واژه ها بر اساس حروف الفبا و رعایت خطّ فونتیک و آوانگاری به ریشه یابی آن ها پرداخته است. نگارنده در این کتاب بیش تر در صدد جستن ریشه ی واژگان و تبار آن ها بوده است که هر واژه از کدام زبان یا گویش وارد این گویش محلّی شده است. با توجّه به این نکته که امروزه بین واژگان رسمی و عامیانه تفاوت چندانی حس نمی شود و واژگان قدیمی و بومی، مسیر فراموشی را می پیماید پس بنا به احساس ضرورت برای حفظ این واژگان و هم کنار زدن پرده ی ابهام از واژه های بهبهانی در این کتاب، تحقیق واژگانی صورت گرفته است. در این سه جلد کتاب(جلد چهارم آن در دست تألیف) است تقریباً بیش از 1400 واژه با ریشه های آن ها مورد بررسی قرارگرفته است.

در مجموعۀ تبارشناسی چه نکته‌ها و شیوه ی نگارشی مدنظرتان بوده است؟

ب)در نگارش این کتاب، علاوه بر ریشه یابی واژه، چند نکته ی مهم دیگر هم وجود دارد:

1. اولین نکته این است که در این کتاب ها، توضیحاتی در مورد فرآیندهای واجی(ابدال، ادغام، کاهش و افزایش) آمده است، زیرا بحث فرآیندها از جمله بحث های مهم در دستور زبان هستند. یعنی با ذکر واژه و ریشه اصلی آن، توضیح داده می شود که با گذر رمان چه نوع تغییراتی در واژه رخ داده است که این تغییرات به«فرآیندهای واجی» تعبیر می شوند.

2. دیگر این که جابه جا به تناسب موقعیّت، ویژگی گویش بهبهانی ذکر شده است، مثلاً یکی از ویژگی های گویش بهبهانی در واژگانی اتّفاق می افتد که ختم به«ان» می شوند. در این صورت«ا» با فرآیند واجی ابدال تبدیل به«و» می شود و«ن» هم در پایان کلمه حذف می شود:

            (آسِمان/آسمون/آسمو)، (کمان/کِمون/کِمو) و... نکته ی مهم در این واژگان برگشت«ن» به آن ها در صورت مضاف واقع شدن است. (آسمونِ خدا)/ (کِمونِ پمبِه زِنی)/ و... .

از دیگر مختصات گویش بهبهانی«حذف همزه درآغاز واژه» در واژگانی است که در زبان فارسی معیار با همزه تلفّظ می شوند: (انار/نار)، (آتش/تَش) و... چنان که عکس این مطلب هم صادق است: «اِشکَسِّه/ شکسته» و... .

3. واژگان بر اساس حروف الفبا تنظیم شده اند. گاهی تا چهار حرف اول آن هم برای تنظیم در نظر گرفته شده است.

4. ضمن توضیح واژه اگر ضرب المثل و یا اصطلاح معروفی در زمینۀ کاربرد واژه بوده برای توضیح بیشتر و یا به عنوان شاهد مثال آورده شده است.


ادامه دارد ......