بزرگنمایی:

یکی از مراحل انقلاب فناوری بشر استفاده از فلزات است و یکی از مهمترین بحث های باستان شناسی ایران در دوران تاریخی پس از عصر آهن بررسی دستاوردهای هنری و تکنیکی صنایع فلزی است . علم سکه شناسی نقش مهمی در پیشبرد تحقیقات باستان شناسی به ویژه در دوران پیش از اسلام داشته است . زمانی که منابع تاریخی و مدارک باستان شناسی به سکوت می گرایند با استفاده از چند سکه می توان بخش مهمی از خلاء موجود در مطالعات علمی را پر کرد.

چنانکه سکه شناسان اشاره می کنند ‌، سیستم پولی دوران اشکانی به تقلید از سلوکیان مبتنی بر نظام آتیک بود . در این نظام اساس وزنی سکه ها دِرهَم های چهار گرمی بود ، هرچند سکه های دو دِرهَمی نیز ضرب می شد . هر دِرهَم با یک سیستم تقسیم ، به شش اُبُول تقسیم می شد . این مبنا برای سکه های نقره بود ، و هر اُبُول نیز قابل تقسیم به هشت سکه مِسی بود. در معاملات این دوران ( اشکانیان ) از سکه های طلایی استفاده نمی شد و به جز چند سکه استثنایی از « سیناتروک ،‌ مهرداد سوم و وَنَن اول » تا کنون هیچ نمونه دیگری از جنس طلا از آنان کشف نشده است . دیگر سکه های کشف شده این دوران سکه های نقره ای ، مسی و مفرغی هستند که سکه های مسی و مفرغی برای معاملات و داد و ستدهای محلی در داخل شهرها به کار می رفتند.

سکه های اولیه ی اشکانی تصویر نیم رخ راست با سر و صورتی بدون ریش را روی سکه نشان می دهد که باشُلُقی برآن است و در پشت آن تیراندازی در جامعه صحرانشینان برچهار پایه ای نشسته و کمانی در دست دارد . نوشته روی این سکه ها به خط و زبان یونانی است. شاهان اشکانی تا مدتها نام خود را روی سکه ها یونانی می نوشتند . کلمه فیلوهلن ( دوستدار یونانی ) روی بیشتر سکه های شاهان نخستین اشکانی دیده می شود . از زمان بلاش اول ( 52 زایش مسیح ) به جای خط و زبان یونانی از خط و زبان پارتی روی سکه ها استفاده شده است. پس از سقوط هخامنشیان و دگرگونی ساختار قدرت در شرق نزدیک باستان ، و با مرگ اسکندر مقدونی ، دولت های مستقل و نیمه مستقل اندک قدرتی به دست آوردند و منجر به پیدایش آنها شد . یکی از این حکومت ها محلی ایلیمائید ها می باشد که برگرفته از واژه ی ایلام و مرتبط با تمدن ایلام می باشد و مردمانی بودند غیر سامی ، در روزگار اشکانیان ظهور کردند.

خواستگاه اصلی ایلیمائید ها کوه های شمال شرقی خوزستان و منطقه بختیاری نشین آن بود . از سده ی دوم پیش از زایش مسیح به عنوان یک قدرت سیاسی مطرح شدند که مرکزیت آنها ایذه بود . با افزایش قدرتشان ، قلمرو خود را به سمت دشت خوزستان ( سوزیان یا خوزیان ) گسترش داده و توانستند تا اوایل سده سوم زایش مسیح به حیات خود ادامه دهند. آگاهی و شناخت نسبی از این قوم براساس بررسی سکه هایی است که از آنها برجا مانده ، و همچنین نوشته های مورخین رومی و نقش برجسته های اندکی که در دل کوه ها و صخره های مناطق بختیاری نشین کَنده کاری شده اند ؛ و همچنین مجسمه ها و آثار معماری محدودی که در ناحیه ی مسجدسلیمان و حومه ی آن بدست آمده است می تواند راهگشای پژوهشگران باشد.

بر اساس سکه های بدست آمده در منطقه ی ایلیمائید ها و حوزه ی فرمانروایی دودمانی که به کامناسکیرسها مشهور شدند مشخص میشود که دو ضرابخانه ، یکی در شوش و دیگری کنار هدیفون ( جراحی ) بیشتر فعال بوده است . ضرب سکه های نقره و برنز توسط شاهان این ناحیه باعث شد تا واژه ی ایلیمائید ، نقش موثری در نظارت و کنترل تجارت دریایی منطقه ایفا کند. با کاسته شدن از قدرت و نفوذ سلوکیان ، برخی فرمانروایان محلی در ایلیمائید توانستند سکه ضرب کنند . هوکناپسس نخستین شاهکی بود که در سال 162 پیش از زایش مسیح سکه ای برنزی ضرب کرد . سکه های وی سبکی به کلی یونانیگرا داشتند . سکه های بعدی این دودمان از آن فردی با نام کامناسکیرس میباشد که موفق شد افزون بر سکه های برنزی به ضرب سکه های چهاردرهمی نقره نیز بپردازد . این سکه ها نیز از سرمشق سکه های سلوکی پیروی می کردند.

سکه های ایلیمائید از فلز نقره و برنز ضرب شده و به اوحاد چهار ، یک ، نیم و دانگ و دراخم تقسیم می شوند . عیار نقره ی نخستین سکه های ایلیمائید بسیار بالاست . آرام آرام هرچه به پایان دودمان کامناسکیرس نزدیک می شویم ، عیار سکه های نقره کاهش چشمگیری یافته ، فلز سکه ها بسیار پست می شود . سکه های نقره ی این دوره عیار پایینی داشته اند. سکه خانه های سلوکی در ایران ، همپای کارکرد خط و سمبلهای یونانی ، نقوشی از خدایان این سرزمین را نیز روی سکه ها رواج دادند . در بیشتر سکه های ایلیمائید به تقلید از سکه های سلوکی تصویر ایزدان یونانی مانند آپلون ، زئوس و آرتمیس نقش شده است . برخی از این تصاویر تا دوره ای از حکومت اشکانیان نیز روی سکه ها وجود داشت.

آرتمیس یکی از ایزدانی است که نیم تنه ی آن بر پشت سکه های ایلیمائید بوفور مشاهده می شود . اما بر روی سکه های ایلیمائید ، افزون بر نگاره های ایزدان ، گاه نمادهایی نیز مشاهده می شود که بنظر می رسد آنها هم در ارتباط با همان ایزدان باشند . برای نمونه بر سکه های ضرب شوش نقش سر یک اسب دیده می شود . این نشان ها که از دوران حکومت سلوکیان بر سکه های ایلیمائید نقش بسته بود تا دوران اشکانیان نیز همچنان بکار می رفت . افزون بر دو نماد سر اسب و نقش لنگرگونه ، بر سه درهمی های ایلیمائید ، نقوش دیگری چون عقاب ، هلال ماه ، ستاره و …..وجود دارد که تا کنون برای آنها نیز تفسیرهای متفاوتی ذکر شده است.

بسیاری از نقوش نمادین موجود روی سکه های ایلیمائید ، ریشه در باورهای مذهبی مردمان آن ناحیه دارد که خود می تواند متاثر از موقعیت جغرافیایی سرزمین ایلیمائید باشد . محدود شدن مرزهای جنوبی سرزمین ایلیمائید به کرانه های شاخاب پارس و وجود رودخانه های پرآبی همچون جراحی ، کارون ، کرخه و دز در این ناحیه باعث شده تا در دوره ی سلوکی و اشکانی ، ایزدان ایرانی و یونانی مرتبط با آب ، رودخانه و دریا همچون پوزوئیدون ، آرتمیس و آناهیتا بیشتر در سرزمین ایلیمائی مورد پرستش باشند.

هلال ماه نیز از نمادهای آرتمیس و سلنه در یونان باستان بشمار می رود . تعبیر ملکزاده بیانی نماد لنگر گونه ، اسب ، ماه و ستاره را نمادهایی متعلق به پوزوئیدون ، آرتمیس و آناهیتای ایرانی می دانست که با رودخانه ، دریا و دریانوردی در ارتباط بودند . اسب ، بویژه اسب سپید با میثره ( مهر ) و اردویسور آناهیتا در ارتباط بود و پهلوانان و شخصیت های اساطیری ایران همیشه اسب به عنوان پیشکش به درگاه این ایزدان تقدیم می کردند . اشکانیان معمولا شاه را برادر خورشید و ماه می خواندند و این نکته بر برخی از سکه های این دوران نقش بسته است . چه بسا این بدان معنا بود که شاه را مهر متجسد می انگاشتند . یعنی معتقد بودند که ایزد مهر در وجود شاهان حلول می کند.


علی درویشی - صبح ملت نیوز