بزرگنمایی:
قسمت دوم و پایانی
صنعت حفاری در عهد ساسانیان
در بررسی میدانی از مناطق اطراف شهر دزفول، وضعیت طبیعی و جغرافیایی این شهر بر سطحی مسطح قرار گرفته است و از چهار طرف توسط شیب های تند و تیز، با دره های عمیق که پایین و بالا رفتن از آن به راحتی میسر نمی باشد احاطه شده است. دژی کاملا طبیعی که غرش آب آن در فصول زمستان و بهار دلهره به جان نظاره گر خود می اندازد. کیفیت زمین و فشردگی سنگلاخ های جوشیده به هم چنان موقعیتی را فراهم ساخته که با تبحر می توان در قعر زمین حفر تونل هایی برای عبور و مرو افراد، هدایت آب های سطحی و زیر سطحی، آسودن به هنگام شدت گرفتن حرارت هوا در فصل تابستان را با ماهرانه ترین روش ها به اجرا گذاشت.
مولف مجمل التواریخ (4) که در قرن ششم می زیسته در بازدید میدانی از منطقه "گندی شاپور" الی "ایوان کرخه" به صنعت حفاری و تعبیه کردن راهروهای زیر زمینی اشاره می کند که گویا تا آن دوران همچنان بر کیفیت خود برقرار بوده و قلعه های متعددی را در مسیری سلسله وار به هم متصل می ساخته است؛ آنجا که در وصف اقدامات شاپور ساسانی نقل می کند:
... همهی خرابی های رومیان هم به دست ایشان عمارت کرد، فولی (5) کرد به سرحد خوزستان که هنوز (با توجه به سپری شدن هشتصد سال تا زمان بازدید مولف) هنوز به جای است و آن را اندیمشک رومی (6) کرد، و او از جمله اسیران بود و نهر کرخه کرد، (( و از آنجا به زیر زمین اندر راه کرد که سوار به گندی شاپور رفتی و بسیار قلعه ها کرد .... و من همه را به رأی العین دیده ام .......))
مولف کتاب مجمل التواریخ ویژگی های این تونل زیر زمینی را با توجه به مشاهدات عینی خود چنین گزارش کرده است:
/. سلاطین ساسانی راهی زیر زمینی برپا کردن.
/ . ارتفاع و پهنای این راه زمینی آنقدر رفیع می باشد که فرد سوار کار نشسته بر اسب به راحتی درون آن تردد می کند.
/ . و از شهر "ایوان کرخه" الی شهر "گندی شاپور" طول این تونل و راهروی زیر زمینی است. (در حدود پنجاه کیلومتر)
/ . قلعه هایی به منظور دسترسی به مداخل، منافذ آن، عبور و مرور و همچنین حفاظت از این تونل بر روی آن ساخته اند.
/ . "به رأی العین" دیده ام. مولف خود معترف و تاکید بر آن دارد که این موقعیت و ویژگی را تا قرن ششم هجری ملاحظه کرده است.
این پدیده اوج هنر و چیره دستی صنعت حفاری در اعماق زمین را برای نبوغ مهندسین ایرانی به اثبات می رساند. مسیری که از "گندی شاپور" شروع و در کناره رودخانه "دزفول" سر برآورده و مجددا از ضلع غربی رودخانه مسیر خود را تا "ایوان کرخه" ادامه می داده است.
استاد ارجمند جناب آقای "باشیان" نکته های بسیار دقیقی در طراحی این تونل ها مطرح می کند
علت بروز این پدیده اختلاف سطح می باشد.
شهر دزفول از سه جهت شیب دارد
شیب تند از شمال به جنوب
شیب نسبتا ملایم تر اما با همان سرعت از غرب به جنوب شرقی
و شیب شرق به غرب که شدت آن از سایر شیب ها هم کم تر نیست.
در واقع ارتفاع سطح دزفول نسبت به گندی شاپور بیست متر و نسبت به شوشتر بیش از هفتاد متر رفیع تر است. همچنین بلندای شهر دزفول نسبت به مناطق دشت کرخه و شوش حدود هفتاد متر است و این بستر طبیعی سبب می شد تا به راحتی جریان آب های رونده را در دل زمین رها و به نقاط مختلف هدایت کنند،
من در دهه های سی و چهل همراه هلندی ها اختلاف سطح منطقه دزفول را از جزایر بوارین در خلیج فارس الی دزفول بیش از یک ماه شاخص گذاری، شاغول بندی، تراز وصد متر ب هصد متر یادداشت برداری کرده ام.
سال ها پیش در همان دوران آبرفتی عریض، مرتفع و طویل را شناسایی کردیم که یک ماشین به حد و اندازه نیسان به راحتی در آن می توانست حرکت کند.
"استاد افشاریان" زاده که به مطالعه منابع اکتفا نکرده، مطالعات میدانی را نیز مد نظر و ملاک راستی آزمایی خود قرار داده، به شناسایی مداخل ورودی بعضی از این راهروها پرداخته است. در خصوص بسیاری از کاریزها، قمش و قنات های منطقه نیز اشراف داشته و سمت و سوی حرکت و جهت دهی آب ها را مورد بازرسی، تحقیق و پژوهش قرار داده است. نامبرده در خصوص اختلاف سطح دزفول و کشیدن قنات تا منطقه شوشتر صحه می گذارد و دریچه ورودی بعضی آبرفت های زیر زمینی را که با دستان توانمند مهندسین ایرانی ساخته و پرداخت شده، ملاحظه و در یادداشت برداری های خود ثبت کرده است.(7)
"استاد باشیان" در خصوص مدخل اصلی راهروی زیر زمینی گندی شاپور که به شهر دزفول ختم می شود می فرماید:
مهمترین "دردونَ" (8) که در مرکز شهر واقع شده، بنا به دلایلی مسدود گردیده است! اگر چه برای ما مشخص است که در کجا واقع شده و شاید اگر امروز برقرار خود استوار می ماند معلوم نیست سوداگران چه به روزگار این تونل زیر زمینی در می آوردند! البته گله مندی نیز وجود دارد! اطلاعات ما را کپی برداری و بدون کمترین ذکر و یادی به نام خود ثبت و ضبط می کنند. دقیقا مثل مسیر قمش های دزفول که طول مسیر از "دردونَ" آن تا مدخل نهایی و خروجی آن در دشت دزفول را به همراه نقشه از من گرفتند و ... به ماند که چه شد.
"استاد افشاریان زاده" می فرماید: در تحقیقات وسیع میدانی که از کناره های شرقی رودخانه دز همجوار و هم عرض مسیر شمالی جنوبی شهر به انجام رساندم "دردونَ" هایی چند شناسایی شد که امروز بنا به دلایلی مسدود شده اند، اما سابق بر این مورد استفاده عموم مردم بوده و اتصال زیر زمین های (شوادون) بعضی منازل را باعث می شده است. حتی یکی از مساجد شهر دزفول (مسجد منصوب به یکی از ادیان) تا دهه های سی و چهل از این عنصر دست ساز در موارد مورد نیاز بهرمند می شده است.(9)
چه توانمندی می تواند این موقعیت را برای منطقه دزفول فراهم سازد تا بتوان به ساخت و ساز اینگونه پدیده های بشری دست زد؟
استاد ارجمند جناب "مهندس کاظم جلیل پور" در پژوهش ها و مطالعات فنی (کتابخانه ای و میدانی) خود به اطلاعات ذی قیمتی دسترسی یافته است که نشان از نبوغ بالای مردم این سامان در صنعت حفاری دارد. (ان شاالله در فرصت های پیشرو به این مبحث ورود خواهیم کرد)
دکتر میر عبدالامیر مقدم نیا دزفولی زند.پایگاه خبری صبح ملت نیوز - ویراستار مهندس علی رشنو
__________
پاورقی
4 . مجمل التواریخ و القصص، متعلق به قرن ششم هجری، مولف ناشناخته، تصحیح از ملک اشعری بهار، تهران، دنیای کتاب، سال نشر 1381
5 . فول٬ لهجه ای از پول است که پُل باشد و مراد سد شوشتر است (مجمل التواریخ ص 67، تصحیح ملک شعرای بهار)
6 . معماری که این پل را طراحی یا نظارت عالیه بر اجرای آن داشته، شخص اسیر رومی به نام اندامش است که با به پایان رسیدن پروژه پل، سند آزادی وی صادر و توفیق می یابد به سرزمین خود روم، ایتالیا بر گردد.
برای شناخت بیشتر به کتاب پلی بر روی دز، تاریخ نشر 1368 تالیف میر عبدالامیر مقدم نیا دزفولی زند، و کتاب تاریخچه پل باستانی دزفول، تاریخ انتشار 1388نوشته فرهیخته ارجمند جناب آقای احمد لطیف پور مراجعه فرمائید.
7 . جندی شاپور از منظر فرا منطقه ای، مجموعه مقالات کنگره جندی شاپور، انتشارات دانشگاه صنعتی جندی شاپور، سال 1395
8 . "دردونَ" مدخل ورودی آبراه زیر زمینی قمش ها را به گویش دزفولی/شوشتری "دردونَ" می گویند.
9 . گذری بر کوی و محله های دزفول، تالیف احمد افشاریان زاده
◎ ● تصاویر در این مقاله صرفا تزئینی است.