بزرگنمایی:
کتاب روضۀ المنجمین
(درآمدی بر علم اعداد در ستاره شناسی با توجه به سابقه علم ریاضی، هیئت و نجوم در دزفول )
«فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ؛ وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَّوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ؛ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ»
هرچه در مورد ریاضیات و محاسبات در علم نجوم خوانده و شنیده ای را کنار بگذارید و با عینکی جدید به موضوع بنگرید.
کتاب روضۀ المنجمین[1]
(درآمدی بر علم اعداد در ستاره شناسی با توجه به سابقه علم ریاضی، هیئت و نجوم در دزفول )
«فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ؛ وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَّوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ؛ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ»[2]
هرچه در مورد ریاضیات و محاسبات در علم نجوم خوانده و شنیده ای را کنار بگذارید و با عینکی جدید به موضوع بنگرید.
در مقاله اول این کتاب خطی که به زبان فارسی بسیار قدیمی می باشد و فهم و برگرداندن جملاتش قدری مشکل است به 7 مقوله ریاضی در علم نجوم میپردازد من جمله:
1_جمع 2_تفریق 3_تضعیف 4 _تنصیف 5 _ضرب 6 _قسمت 7_میزان
تمامی این ها جزء محاسبات اصلی می باشند که به نوع حساب در علم نجوم محاسبات هندی می گویند. اما این برگ از علم ریاضی کمی نیاز به توضیح دارد؛
تضعیف به معنای مضاعف کردن آمده یعنی ( دو برابر کردن) است و تنصیف به معنای ( تقسیم بر دو کردن ) است. در این بین تنها مبهمی که برای ما می ماند میزان است. اگر در ابتدا به این کلمه بنگریم و بیاندیشیم شاید مراد از میزان توازن و مساوات باشد، اما این گونه نیست .
میزان همان آزمون و خطا در محاسبات ریاضی است؛ که تمامی جمع ، تفریق، تضعیف ، تنصیف ، ضرب و قسمت را شامل میشود.
در شمارش اعداد لفظی خاص وجود دارد؛ برای مثال: بعد از عدد 2 چه عددی است؟ قطعاً 3 اما در لفظ خواندن این اعداد برای گفتن عدد 3 که بعد از عدد2 قرار دارد کلمه زبر[3] بکار می بردند. می گفتند؛ زبر 2( یعنی عدد3)
و برای آنکه بگویند عدد قبل از 2 چیست؟ می گفتند ؛ زیر[4] 2 ( یعنی عدد 1)
هر چه از زیبایی محاسبات نجومی کهن بگوییم حق مطلب ادا نمیشود و نیز از حوصله این مقاله خارج است.
اگر بخواهم درمورد شخصیتهای فاضل و نام آوری که از دیار دزفول سر برآورده و در علم اعداد، هندسه، ریاضیات، هیئت و نجوم سخن به میان آورده و یادی کنیم می توان از استاد رضا خلیفه (1180 _ 1280 ه ش) درس آموخته مکتب خاندان معزالدین معزی صاحب کتاب " اگر علم خواهی مرا بخوان فارابی "[5] که در کتاب خود به کاربرد هندسه و محاسبات در صنعت معماری اشارات مبسوطی داشته است؛ همچنین فاضل و عالم توانا سید حسین ظهیر السلام (1274 _ 1337 ه ق) [6]در علم نجوم دستی توانا داشته و شاگردان در این خصوص پرورانده است .
از آیت اله حاج شیخ مصطفی عاملی نقل شده که علامه قرآن پژو، جناب آقای سید علی کمالی دستی در شناخت و ساخت اسطرلاب و رصد ستارگان داشته است و خود مدتی این علم را نزد علامه فرا گرفته است. (نقل از مجتبی مجاهدیان)
از دیگر افراد سرشناس این علم میتوان به حضرت ایت الله سید اسدالله نبوی اشاره کرد. نامبرده به علم ریاضیات آشنا و در محاسبات انواع قوس ها در معماری سنتی مجادلات و استدلال هایی با معماران داشتند. (نقل از حسام الدین نبوی و معمار آبروشن)
اما خالی از لطف نباشد که در این پژوهش به نقل از حضرت ایت اله حاج شیخ مصطفی عاملی ،اشاره به حضور شیخ بهایی در دزفول و توجه ایشان به ستاره شناسی به پردازیم؛ نقل است که شیخ بهایی در عهد صفویه به کرار به دزفول سفر و از کتابخانه نوه خویش که آن زمان ساکن دزفول بود بهره بردند . در مدت زمان اقامت شیخ بهایی در دزفول به علم ستاره شناسی از نگاه شیخ بهایی اشاراتی مفصل وارد شده است.(به نقل از عبدالامیر مقدم نیا ، کتاب خاندان جبل العاملی دزفولی)
محاسبات اعداد اعم از خانه های بروج و زمان ورود و خروج ماه و خورشید در منطقه رصد خانه، نحوه محاسبه مکان رصد خانه، اینکه چه خاکی برایش مناسب و یا نامناسب است، کشف طالع افراد، کشف سعد و نحس بودن روز ها و پاسخ به این سوال که این روز ها ثابت هستند و یا متغیر؟ و ... در دست علم اعداد است.
و من الله التوفیق
تحقیق از:
نگین محمد علیزاده دزفولی . دانشجوی کارشناسی دانشکده اصول الدین دزفول
ویراستار: خانم ندا آل عبدی
تصویر ترسیم شده از استاد رضا خلیفه
تصویرگر استاد عزیز شاهمرادی
http://www.dezfoolnews.ir/fa/News/4959/
http://www.sobhemellatnews.ir/fa/News/5042
ریاضیدان سید حسین ظهیرالاسلام
[1] .کتاب روضۀالمنجمین از شهمردان بن ابی الخیر رازی است که در سال 466 ه.ق تالیف شده است.
[2] . سوره واقعه/ آیه 75 / قرآن به جایگاه و فواصل ستارگان سوگند یاد کرده است و تأکید میکند که بدانید این سوگند بزرگی است و پس از آن عظمت قرآن کریم را به رخ میکشاند.
[3] .در ادبیات قرآنی زبر به معنای ضمه امده است . البته در زبان فارسی ، و همچنین میدانیم که برخی کلمات در زبان فارسی به دو و یا چند معنی در مکان مختلف بکار می روند.
[4] . زیر در ادبیات قرآنی به معنای کسره آمده است و بدیهی است که معنایش در علم نجوم نیز متفاوت است.
[5] .به نقل از کتاب آجرستان / انتشارات فرهنگستان هنر / گردآوری دکتر مکی نژاد / تهران / 1396
[6] . به نقل از جناب آقای فنایی