بزرگنمایی:

عهدنامه صلح و دوستی هیتا شاه ایلامی با نارامسین شاه اکد

چکیده:
 تمدن ایلام از لحاظ جغرافیایی شامل خوزستان، لرستان، ایلام، کهکیلویه و بویر احمد،چهارمحال  بختیاری، قسمتی از فارس تا بوشهر در اوج قدرت وسعت داشته است‌. این دولت با تمدن های بین النهرین( سومر و اکد و بابل و آشور) در درازای تاریخ  همسایه بوده است.
 پایتخت این دولت کهن، (به جز چند مورد استثنا).شوش بوده است.دلایل اهمیت شهر شوش به خاطر داشتن زمین‌های مناسب و وجود رودخانه‌های دائمی شائور،کرخه،دز  در میان خود باعث شده که در دوران ایلامیان و هخامنشیان پایتخت این دولت‌ها بشود، گرچه در ادوار بعدی هم از شهرهای مهم دوران خودش بوده است، ایلامی ها پیش از دو هزار سال با تمدن های بین النهرین در حال جنگ یا صلح بودند و عاقبت  در سال 645 ق.م ،توسط آشور بانی پال پادشاه آشور از بین رفتند.
 در زمان هیتا شاه ایلامی سلسله آوان با نارامسین شاه اکد بین النهرین،عهد نامه صلح دوستی، منعقد می گردد که به واکاوی آن در این مقاله پرداخت می شود.

کلید واژه:هیتا،نارامسین،ایلام،اکد،عهدنامه صلح و دوستی

مقدمه:
ایــلام و همســایگان غربــی اش در  
بین النهرین،با یکدیگر در تماس نزدیک و  
همیشگی بودند. این تماس ها اگر چه گاهی  
دوستانه و گاهی خصمانه بود، با وجود این در هر دو حــال  موجب،مبادلات،فرهنگی و نفوذ تمدنی، بین طرفیــن بود. (آمیه 3:1372 )
اتصال دره و دشت (شوشون و انشان) در  
توسعه ی تاریخ و هنر ایلامی نقشی تعیین  
کننده داشت و این امتیاز ایلام بر دشت های بین النهرین همســایه اش بود. بین النهرین برای تهیه ی مواد خام به دشــت های ایلام چشم دوخته بود. به این ترتیب با چوب و فلزات (مس، ســرب،قلع و نقره) و سنگ(سنگ مرمر،سنگ چخماق،سنگ گچ) و  
سنگ های نیمه قیمتی (عقیق، یشم خطایی،  
 لاجورد) اســب های مورد نیــاز خود را به  
دســت آورده و وارد می کردنــد.(هینتس  
26:1376).جنگ هــای بســیاری را که توســط  
ســومری ها،اکدی ها، بابلی ها و آشــوری های علیه دولت ایلام صورت گرفته اســت، می توان در کل به تلاش ایشان برای به دست آوردن منابع قابل توجهی که فقط در کوه های ایلام یافت می شد، مربوط دانست. علاوه بر این، هدف دیگر مهاجمان، جلوگیری از هجوم  
ایلامی ها به بین النهرین بود ، که حرصی تمام نشدنی به غارتگری داشتند.(همان 80:1376).
در این مقاله به یک معاهده یا صلح نامه بین هیتا شاه ایلامی و نارامسین شاه اکد می پردازد.

پیشینه تاریخی شوش:
زمان    پایه ریزی شوش نامعلوم است،اما قدیمی ترین تاریخ نگاری لایه های شوش 1 در آکروپل به شیوه رادیوکربن،بین 4395 و3955 ق.م.را نشان می دهد تاریخ گذاری شده است-(پاتس 83:1385).
با ورود به دوران آغاز تاریخی در اوایل 3000 ق.م .در متون عتیق اروک در بین النهرین از ایلام به مرکزیت شوش نام برده شده است.(همان 136)
در دوره هخامنشیان شوش به عنوان پایتخت سیاسی و زمستانی این دوره انتخاب می شود که نشان از اهمیت شهر در این دوران مهم دارد.(بریان 380:1378 ).
دردوران سلوکیان و اشکانی از حضور،ساکنانی از اقوام و ملیت های مختلف  این شهر،جمعیتی مختلط که در کنار پارسی ها و ایلامی ها و هزاران یونانی ومقدونی  از اروپا نقل مکان کرده وساکن در شوش خبر داریم و پادشاه اشکانی خود دیهیم قدرت را به خاک شوش اعطا می کرده است ،در شوش زندگی می کردند.(گریشمن332،261:1336).
در دوره ساسانیان ،شاپور اول، پس از تصرف انطاکیه در سال 211م.،نساجان آنجا را به اسارت به شهر شوش برده است.(پیگولوسکایا 921:1387) .
همان طور که از مطالب بالا مشخص می شود، به این ترتیب شوش در تمامی دوره های تاریخی به عنوان یکی از مهمترین شهرها و مراکز قدرت در فلات ایران به حساب می آمده است.
وضعیت شوش در سده های نخستین اسلام
شوش در سال هفده هجری به دست لشکر اسلام فتح شد. (طبری 1894:1362).
ساکنانش در مقابل سپاهیان اسلام به دلیل مقاومت شدید این شهر صدمات فراوان دیدند.(بیانی 138:1352).
 اما به زودی،با توجه به سوابق تاریخی وتولید محصولات کشاورزی وموقعیت خاص شوش،اهمیت آن بر مسلمانان آشکار شد واز سوی حکام جدید به آن توجه شد و دوباره آبادانی خود رااز سر گرفت.شوش صاحب پادگان نظامی و فرماندار وحاکم شد واز آن پس مالیات خود را به خلیفه پرداخت.(پرو 255:1376).
وجود مقبره دانیال(ع) در شوش، تاثیر فراوانی در آبادانی این شهر داشت.(همان 257). مدارک تاریخی و داده های باستان شناسی به آبادانی شوش در قرن اول ودوم هجری گواهی می دهد.کشت نیشکر ودر پرتو آن تولید شکر که امروزه نیز در دشت حاصل خیز شوش رونق خوبی دارد با کشف محل کارخانه شکر سازی شوش در کاوش های باستان شناسی، تایید شده است.(همان 242).
این کشاورزی پر رونق در سده های نخستین اسلامی،حاصل سرمایه گذاری های ساسانیان در بخش کشاورزی، به ویژه در ایجاد ومراقبت ونگهداری شبکه آب رسانی بوده است.(چگنی 64:1378).
در فعالیت های صنعتی،همانند صنعت پارچه بافی وابریشم بافی،فعال بوده و بخشی از این فرآورده های نساجی به صورت محصولات لوکس وصادراتی بوده است. نساجی نیز میراثی از دوره ساسانی به شمار می رود.(پرو همان 259).
 

عهدنامه صلح و دوستی هیتا شاه ایلامی با نارمسین شاه اکد:

قدیمی ترین سند مکتوب در مورد مذهب ایلامی ها که از حفریات شوش به دست آمده وآن هم لوح گلی است. از دوره پادشاهی هیتا، یازدهمین پادشاه سلسله آوان، یا اولین سلسله ایلامی که در حدود(2240-2270). قبل از میلاد حکومت می کرد. این پادشاه ایلامی همزمان با نارامسین پادشاه اکد در جنوب بین النهرین است (2255-2292).در این کتیبه یا لوح گلی،هیتا  شاه ایلامی به خط میخی اسامی 37 خدای ایلامی را بر روی شش ستون در هر دو طرف ذکر کرده بود و آنها را شاهد پیمان دوستی خود با پادشاه اکد نارامسین معرفی می‌کند و علاوه بر این از این خدایان برای سلامتی خود خانواده و نیز پیشرفت کارهای کشور یاری می‌طلبد.
آنچه را که در این سند باستانی جلب توجه می کند نام پی نین کیر(PINENKIR)الهه مادر است.وجود نام الهه مادر در راس مجمع خدایان ایلام بیانگر ارزش و اهمیت مادر در جامعه ایلامی در اواخر هزاره سوم قبل از میلاد است.(صراف 7:1384).

این معاهده با دعایی شروع می شود:
 بشنو ای الهه پنی کیر شما ای خدایان خوب  آسمان ها،در دو ستون اول کتیبه بر روی هم 37 الهه به عنوان ضامن معاهده با ذکر نام یاد شده و همگی مورد تصدیق واقع شده اند. حتی شاهان هم نسبت به خدایان اظهار بندگی می کنند، این نقل قول قابل توجه به مثابه جلوه فروتنی در مقابل قدرتهای نور و تاریکی مقابل خدایان زندگی روی زمین و زندگی آخری توجه ما را جلب می کند. ستون دوم با این جمله خاتمه می‌یابد، من الهه  شیاشوم خدای ناپیر(ماه) و الهه ناروندی(پیروزی) را شاهد خود می گیرم.(هینتس 88:1371).در ستون سوم فرمانروای ایلامی عهد می کند دشمن نارامسین دشمن من هم هست، دوست نارامسین، دوست من هم هست ،و پس از آن میخونیم گروگانهای گرفته شده اند، رعایای من باید برای نجات گروگان‌ها از متحدان نارامسین دفاع کنند،این جمله را باید احتمالاً بدان معنا گرفت که شاه هیتا  مجبور شده بود گروگان هایی به اکد  بفرستد و از این رو در این کتیبه می خواهد که رعایای او از ارتش‌های متحده آکد  در مقابل حمله خارجه دفاع کنند تا گروگان‌های ایلامی در بین النهرین مورد مخاطره واقع نشوند، در سوی دیگر لوحه عباراتی دال بر قسم و پیمان و نفرین و لعنت شدید وجود دارد که قسمت اعظم آن هنوز نامفهوم است امکان دارد معنای عبارات ستون یازدهم چنین باشد باشد :
که در اینجا صلح حفظ شود حتی شاهان هم نسبت به خدایان اظهار عبودیت می‌کنند بگذار اختلاف برافتد باشد که مخالفان( دو متحد) نابود شوند، باشد که هیچ بدی دیگری در اینجا ظهور نکند. باشد که توسط رعایای ما دشمن تو(ای نارام سین) مغلوب شود،قدرت تو نثبیت  شود و همه مخالفت‌ها برافتد.  حتی شاهان هم نسبت به خدایان اظهار عبودیت می کنند. و بالاخره در ستون دوازدهم شاه ایلام  اطمینان می دهد که:
 به عنوان پشتیبان نارامسین من برای خدای این شوشیناک قربانی کرده ام.و او هر کسی را که ممکن است معاهده را از معبد به دزدند،نفرین می کند‌.(همان،88:1371).
اتحاد و یگانگی در بین ما مورد حمایت قرار خواهد گرفت پادشاهان درمقابل خدایان به سوگند شان عمل می کنند تضرع برای کمک و یاری پذیرفته نخواهد شد و نفاق زیان‌آور به پایان می‌رسد مجسمه های تو نارامسین باید با افتخار تمام نگهداری شوم تحقیر تو در این جا خواسته نخواهد شد شادی این پیروزی باید با افتخار تمام به وسیله پیروان ما حفظ شود این معاهده باید در مکان مقدس و غیرقابل ورود به ودیعه گذاشته شود و با افتخار تمام نگهداری گردد.(صراف 17:1384).
شاه به خدای ناهی تی.(خدای خورشید). قلبا علاقمند است شاه به  خدای اینشوشیناک مطیع است به الاهه سیاشوم، خدای ناپیر به الاهه ناروندی شاه وفادار است.(همان،16:1384).

این معاهده ثابت می کند که نارامسین  فرمانروای مقتدر اکد به اتحاد با ایلام اهمیت می داده است و این امر به خاطر حضور اقوام گوتی  در شمال ایلام یعنی بین همدان و دریاچه ارومیه است. متن معاهده در معبد این شوشیناک شوش با تشریفات حفظ می شد‌‌‌. و تا همین اواخر هم در میان خرابه ها شوش مدفون بود.(هینتس،88:1371).

دشمن نارامسین دشمن من نیز هست،دوست نارامسین دوست من نیز هست،طرف ایرانی پیمان با دریافت هدایایی از حکومت اکدی عهد بست که از آن دفاع کند و در قلمرواش هیچ حرکت ضد اکدی، را روا ندارد‌.(پاتس 177:1385).

عنصر اساسی نظام حکومتی ایلام، درهم‌تنیدگی آن با فرهٔ ایزدی بود.( هینتس 18:1388).به این فره، در تمدن ایلامی کیتِن گفته می‌شد که طلسمی جادویی، فرهٔ ایزدی، قدرت محافظ و همچنین قدرت مجازات‌گر بود. پادشاهان ایلام قدرت خود را بر پایهٔ محافظت جادویی کیتن استوار می‌کردند و خود را در برابر رعیت، کارگزار زمینی کیتن الهی می‌دانستند.(میرسعیدی 209:1390).
بانوی تو می تواند آبستن باشد، من می خواهم برای تو آرزوی خوشبختی نمایم، من می خواهم مهر و محبت خود را به تو ابراز کنم همسر تو  می تواند یک پسر به عنوان جانشین تاج و تخت به دنیا بیاورد.(صراف 17:1384).
در هنگام عقد این معاهده،نارامسین بشخصه به شوش می آید.(هینتس 89:1371).

نتیجه:
این عهدنامه بین هیتا شاه ایلامی و نارامسین شاه اکد می باشد ،که بر لوح گلی،به خط میخی ایلامی نوشته شده است.
 اسامی 37 خدای ایلامی بر روی شش ستون در هر دو طرف ذکر شده و آنها را شاهد پیمان صلح و دوستی بین دو دولت معرفی می کند، این عهدنامه برای هر دو دولت همسایه و متمدن مفید بوده است،از طرفی دولت اکد و شاه آن نارامسین، قدرت بزرگی بودند و این همیشه تهدیدی برای هیتا شاه ایلامی محسوب می‌شد. و از طرفی دیگر نارامسین در حال جنگ با اقوام گوتی(قومی در شمال زاگرس در محدوده همدان تا آذربایجان)بود.اگر ایلام متحد گوتی می‌شد کار برای نارمسین  خیلی سخت می شد. والترهینتس، معتقد است که این قرارداد یک معاهده دوستی و اتحاد بین دو پادشاه ایلام و اکد است، لوحه یا کتیبه مذکور به خط میخی ایلامی و در هر دو طرف  بر روی شش ستون  آورده شده است، اولین بار جرج کامرون تصور کرد که طرف قرارداد دوستی نارامسین، هیتا  است گویا خود نارامسین برای عقد قرارداد مودت بین دو کشور اکد و ایلام شخصاً به شوش مسافرت می‌نماید.
 در این عهد نامه هیتا شاه ایلامی، برای همسر نارامسین شاه اکد دعایی کرده که پسری بیاورد برای جانشینی نارامسین، به نظر می رسد که بین این دو دولت همسایه ازدواج هایی صورت گرفته که موجب استحکام و ضامن این پیمان صلح و دوستی و مقدس بوده است، بعد ها هم  از این نوع ازدواج ها بین ایلام و همسایه های بین النهرینی،اتفاق افتاده است.
 به عنوان مثال شاهزاده ناپیراسو دختر شاه کاسی در بابل( دوره فرمانروایی کاسیها در بابل) به همسری  پادشاه ایلام میانه  اونتاش ناپیریشا،در می آید،در زمان این پادشاه زیگورات چغازنبیل ساخته شد و به پاس نکوداشت همسرش،شاهزاده  ناپیراسو، مجسمه‌ای به ارتفاع 130و با وزن 1750 کیلوگرم از جنس مفرغ با روکشی از طلا،می سازد که بزرگترین مجسمه شرق باستان است.
 پس بنابراین در تاریخ ایلام، با دولت های بین النهرین گاها صلح نامه هایی منعقد می گردید و ضامن این عهدنامه ازدواج هایی صورت گرفته در بالاترین سطح این دولت ها در راستای صلح و دوستی و مودت بوده است‌.

دکتر سعید دیناروند (( میراث فرهنگی  شوش ))