بزرگنمایی:

معرّفی کتاب مطالعۀ ساختارهای صرفی و نحوی گویش رامهرمزی در مقایسه با فارسی معیار از زبان سرکار خانم سارا عبادی

این کتاب در پنج فصل و یک پیوست (296 واژه و اصطلاح گویش رامهرمزی همراه شکل آوانگاری و معنای فارسی آنهاست)، در 171 صفحه در تابستان (1384) تنظیم شده است. در این پژوهش ساختارهای مختلف واژگانی مانند شکل‌گیری واژگان، ساختارهای تصریفی و اشتقاقی و همچنین ساختارهای نحوی اعم از ترتیب اجزای جمله، عناصر جمله و انواع جمله بررسی شده‌اند.

فصل اول: مقدّمه پژوهش است. در این فصل این مطالب را آورده است: کلیّاتی راجع‌به طبقه‌بندی تاریخی و گویش‌شناختی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی؛ واژه‌ها و اصطلاحات اصلی پژوهش: ساخت ـ واژه، تکواژ، واژه، گویش، تصریف، اشتقاق؛ ضرورت انجام پژوهش؛ اهداف، کاربرد، جنبه‌های نوآوری و روش و ابزار پژوهش؛ جامعۀ آماری و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات.

فصل دوم: پیشینۀ پژوهش در دو بخش است: بخش نخست مربوط به پیشینۀ نظری است که: پایان‌نامۀ بررسی گویش رامهرمزی به قلم «نورالله گرشاسبی»؛ بررسی گویش بویراحمد تألیف «افضل مقیمی» در سال (1373)؛ پایان‌نامۀ بررسی ساختمان گروه فعلی گویش دزفولی از «امیرعباس پولادی»؛ کتاب گویش کردی مهاباد از «ایران کلباسی» در سال (1362)؛ کتاب گویش کلیمیان اصفهان از «ایران کلباسی»؛ پایان‌نامۀ بررسی گویش بختیاری در منطقۀ مشایخ از «مصطفی علیزاده گل‌سفیدی»؛ پایان‌نامۀ گویش ترکی قشقایی از «حمیدرضا جهاندیده»؛ پایان‌نامۀ ساخت واژگانی گویش لری شهر خرم‌آباد و بخش چگنی از رحیم احمدی نرگسه؛ پایان‌نامۀ بررسی و توصیف زبان هورامی (گویش پاوه‌ای) از «منصور سلیمی»؛ رسالۀ واژه‌نامه مقایسه‌ای و ریشه‌شناسانه چهار گویش بلوچی، کردی، لری و لاری از «پروانه احمری»؛ رسالۀ پژوهشی در گویش دشتستان از «محمود شجاعی»؛ پایان‌نامۀ گویش تاتی روستای شهراسر از «محمّدرضا نورشمس» و مقالۀ «بررسی ساختاری و معنایی «نام‌آوا» و کلمات اتباعی در گویش شوشتری» از «سیّد احمد امام‌زاده و محمّدحسین مجدم». بخش دوم معرّفی شهرستان و نوع گویش آن.

فصل سوم: معرّفی و مطالعۀ ساختارهای صرفی گویش رامهرمزی و بررسی واژگان گویش از نظر لایه‌های تصریفی و اشتقاقی:

1. ویژگی‌های ساخت ـ واژی اسم در گویش رامهرمزی: الف) ویژگی‌های تصریفی اسم (اسم جامد و مشتق؛ اسم خاص و عام؛ اسم ذات و معنی؛ اسم جمع؛ دستگاه شمار (مفرد و جمع))؛ ب) ساخت اشتقاقی اسم (اسم ساده و مشتق؛ پیشوندها و پسوندهای اسم‌ساز؛ اسم مرکب: اضافه‌ای، اضافۀ مقلوب، پیش وابسته‌ای، اسم مشتق ـ مرکب (ترکیبی)).

شباهت‌ها: اسم در گویش رامهرمزی مانند فارسی معیار دارای انواعی مانند جامد و مشتق؛ خاص و عام؛ ذات و معنی است همچنین همانند فارسی معیار در دستگاه شمار صرف می‌شود. از لحاظ اشتقاقی، اسم در گویش رامهرمزی مانند فارسی معیار داری انواع ساده، مرکب، مشتق و ترکیبی است.

تفاوت‌ها: در بحث دستگاه شمار تفاوت‌هایی میان این دو هست. دستگاه شمار در گویش رامهرمزی شامل چند تکواژ است که با توجه به محدودیت‌های آوایی در آخر واژه، به واژه متصل می‌شوند. درواقع، در این گویش یک تکواژ اصلی جمع l/æ/ هست و چند تکواژگونۀ جمع که بنابر محیط آوایی در انتهای واژه‌ها به آن‌ها متصل می‌شوند.

2. ویژگی‌های ساخت ـ واژی فعل در گویش رامهرمزی: الف) ویژگی‌های تصریفی فعل (ستاک حال: ستاک‌های کاملاً شبیه به ریشۀ فعلی، ستاک‌های حال با اندک تغییرات آوایی، ستاک‌های تک حرفی؛ ستاک گذشته: افعال باقاعده، افعال بی‌قاعده، مصدر، اسم مفعول، وندهای تصریفی فعل: وند وجه، وند نمود، وند نفی، وند شخصی، وند سببی؛ انواع فعل از نظر وجه نمود و زمان: فعل امر؛ حال اخباری، حال التزامی، حال مستمر؛ گذشته ساده، گذشته استمراری، گذشته دور ( ماضی بعید)، گذشته التزامی، گذشته مستمر (ملموس)، آینده؛ انواع فعل از نظر جهت: معلوم، مجهول؛ فعل از نظر لزوم و تعدی: افعال لازم، متعدی؛ افعال خاص: فعل داشتن، فعل بودن، فعل شدن؛ افعال خاص در حالت مستقل: فعل هستن، فعل بودن، فعل شدن، فعل داشتن، فعل خواستن، فعل توانستن؛ افعال غیرشخصی (شبه معین): فعل توانستن، فعل شدن، فعل خواستن)؛ ب) ویژگی‌های اشتقاقی فعل (فعل ساده، فعل مشتق، فعل مرکب، فعل مشتق ـ مرکب (ترکیبی)).

شباهت‌ها: از لحاظ وجود ستاک حال و گذشته و وجود انواع وندهای فعلی (وندهای وجه، نفی، شخصی، سببی و نمود) مشابهت‌هایی بین گویش رامهرمزی و فارسی معیار هست. افعال در این گویش همانند فارسی معیار از لحاظ جهت و لزوم و تعدی انواعی دارد. این گویش مانند فارسی دارای افعال خاص (معین و شبه معین) است که حالات صرفی متفاوتی از افعال دیگر دارد. از لحاظ اشتقاقی، فعل در گویش رامهرمزی مانند فارسی معیار داری انواع ساده، مرکب، مشتق و ترکیبی است.

تفاوت‌ها: اولین تفاوت عمده در ساختارهای فعلی میان فارسی معیار و گویش رامهرمزی دربارۀ ستاک‌های حال است. در گویش رامهرمزی سه ستاک حال هست که سومین ستاک حال (ستاک حال تک ـ واجی ) با فارسی معیار تفاوت دارد. علت چنین تکواژی دگرگونی‌های آوایی تاریخی گویش است. در تکواژهای ستاک گذشتۀ این گویش چند تکواژ جدید است که در فارسی معیار نیست.

نشان وند نفی در گویش رامهرمزی تکواژ /æ/n است این وند برخلاف فارسی معیار نه‌تنها بر سر فعل بلکه می‌تواند در اول برخی کلمات پیش‌از فعل بیاید. وند نفی در افعال مشتق همواره در اول تکواژ اشتقاقی قرار می‌گیرد نه بر سر فعل. وندهای شخصی گویش رامهرمزی چه از نظر کلیت ساختار و چه از نظر تلفظی با وندهای شخصی فارسی تفاوت دارند. وندهای سببی تقربیاً به‌طور کامل با فارسی معیار متفاوت‌اند.

در گویش رامهرمزی، در دستگاه فعلی خود اصلاً (فعل نقلی) نیست؛ یعنی فعل گذشته نقلی و گذشته دور نقلی در این گویش وجود ندارد. ساختار فعل آینده در گویش رامهرمزی به شکلی که در فارسی معیار دارای ساختار جدا و فرمول مشخص باشد چنین ویژگی در این گویش به چشم نمی‌خورد. درواقع، فعل آینده در گویش رامهرمزی همان زمان حال استمراری است که با یک قید زمان (آینده) در جمله نشان می‌دهند که انجام کار قرار است در آینده صورت گیرد. در گویش رامهرمزی سه گونه تکواژ امر هست که دو تا از این تکواژها درواقع تکواژهایی هستند که انتخابشان محدود به محیط آوایی است و یک تکواژ تهی. درواقع، فعل امر در گویش بدون هیچ تکواژ خاصی ظاهر می‌شود. افعال خاص (معین و شبه معین) چه در حالت مستقل آن‌ها و چه در حالت کمکی تفاوت‌های خاصی در تعریف دارند. در بحث اشتقاقی، تفاوت‌هایی در حد تفاوت‌های تکواژی (پیشوندها و پسوندها) و تفاوت‌های تلفظی وجود دارد.

3. ویژگی‌های ساخت ـ واژی صفت در گویش رامهرمزی: الف) ویژگی‌های تصریفی صفت (صفات پیشین: صفات اشاره، صفات مبهم، صفات پرسشی، صفات شمارشی، صفات تعجبی؛ صفات پسین: صفات بیانی، صفات مطلق، صفات برتر (تفصیلی) صفات عالی؛ ب) ساخت اشتقاقی صفت در گویش رامهرمزی (صفت ساده، صفات مشتق: پیشوندهای صفت‌ساز، پسوندهای صفت‌ساز؛ صفات مرکب؛ صفات مشتق ـ مرکب (ترکیبی)).

شباهت‌ها: صفات از نظر تقسیم‌بندی‌های درونی ساختاری، تفاوت چندانی با فارسی معیار ندارند.

تفاوت‌ها: در گویش رامهرمزی صفت عالی مانند فارسی دارای تکواژی مشخص و به صورت پسوندی نیست بلکه به‌صورت اصطلاحی ترکیبی است که عبارت حرف اضافه‌ای /æmæh æ/v و تکواژگونۀ آن /æmæh æ/ را در ابتدا یا انتهای صفت به همراه دارد. وضعیت اشتقاقی صفت در این گویش خیلی با فارسی معیار متفاوت نیست. فقط تفاوت‌ها در حد تفاوت تکواژ و وند و تلفظی است.

4. ویژگی‌های ساخت ـ واژی قید در گویش رامهرمزی: الف) ویژگی‌های تصریفی قید (قید حالت، قید مکان، قید زمان، قید تکرار، قید مقدار، قید نفی، قید تأکید، قید استثنا، قید پرسش، قید شک و تردید، قید تعجب، قید آرزو، قید تفصیلی؛ ب) ویژگی‌های اشتقاقی قید در گویش رامهرمزی (قید ساده، قید مشتق: پیشوندهای اشتقاقی قید، پسوندهای اشتقاقی قید؛ قید مرکب؛ قید مشتق ـ مرکب (ترکیبی)).

شباهت‌ها: دربارۀ انواع قید و ساختار اشتقاقی آن بین گویش رامهرمزی و فارسی معیار شباهت‌های فراوانی موجود است.

تفاوت‌ها: ساختار قید در این گویش وضعی شبیه به صفت دارد؛ یعنی در حالت تفصیلی صرف می‌شود و تفاوت‌هایی صرفاً تلفظی با فارسی معیار دارد و از بقیه جهات تفاوت چندانی میان این دو نیست.

5. ویژگی‌های ساخت ـ واژی ضمیر در گویش رامهرمزی (ضمایر شخصی: ضمایر شخصی آزاد، ضمایر شخصی پیوسته؛ ضمایر مشترک، ضمایر اشاره، ضمایر پرسشی، ضمایر مبهم).

شباهت‌ها: ضمایر در گویش رامهرمزی مانند فارسی معیار شامل ضمایر شخصی، مشترک، اشاره، پرسشی، مبهم است. شباهت این طبقه با فارسی در حدّ همین طبقه‌بندی و تقسیم‌بندی است.

تفاوت‌ها: از نظر تلفظی این دو مقوله با هم تفاوت دارند.

6. اعداد: اعداد اصلی، اعداد ترتیبی، اعداد کسری.

تفاوت‌ها: دربارۀ اعداد از نظر تلفظ و ترتیب بیان اعداد ترتیبی با هم تفاوت دارند.

7. نقش‌نماها: الف) (حروف اضافه: حروف اضافه پیشین، حروف اضافه پسین؛ حروف ربط؛ حروف تعریف؛ حروف ندا؛ اصوات و حاصل کلام).

تفاوت‌ها: نقش‌نماها در این گویش شامل حروف اضافه، ربط، حروف تعریف و ندا هستند. این عناصر واژگانی در گویش تفاوت‌های نسبتاً جزیی با نقش‌نماها در فارسی معیار دارند. در میان نقش‌نماها، حرف تعریف نسبت‌به سایر نقش‌نماها تفاوت بیشتری دارد.

فصل چهارم: مطالعۀ ساختار نحوی گویش رامهرمزی، بررسی و معرّفی جمله و اجزای آن، انواع گروه ساخت‌ها در جمله و نیز معرّفی انواع جمله در گویش رامهرمزی:

ساخت نحوی گویش رامهرمزی (مقدمه‌ای بر نحو و جمله؛ اجزای جمله؛ انواع گروه ساخت‌ در نحو جمله: گروه اسمی؛ گروه فعلی؛ گروه قیدی؛ گروه وصفی؛ انواع جمله از نظر ساخت: جمله ساده: انواع جمله ساده از نظر الگوی ساختاری، انواع جمله ساده از نظر وجه، انواع متمم در جمله؛ تطابق در جمله؛ جمله‌های مرکب؛ جمله‌های ترکیبی؛ جمله‌های مرکب ـ ترکیبی).

یکی از نکته‌های درخور توجه دربارۀ ساختارهای نحوی گویش رامهرمزی این است که ترتیب ارکان در جمله در این گویش چندان مطرح نیست؛ یعنی گاهی فعل جمله در وسط یا اول جمله، پس‌از نهاد می‌آید. این نکته یکی از تفاوت‌های گویش رامهرمزی با فارسی معیار است. در تقسیم‌بندی و تعیین انواع جمله‌ها در گویش رامهرمزی با فارسی معیار، تفاوت عمده‌ای وجود ندارد.

فصل پنجم: فصل نتیجه‌گیری از مباحث مختلف پژوهش و کشف و معرّفی نکته‌های تازه از مطالب و منابع مورد مطالعۀ گویش رامهرمزی و بیان ارائه ماحصل این مطالعه‌هاست.

پژوهشی از: دکتر عبدالامیر مقدم‌نیا، خانم فریده آرامیده

مرداد1399 

استخراج از کتاب شناسی فرهنگ نامه های خوزی

برگرفتۀ از ماهنامۀ فرهنگ رامهرمز، شمارۀ 54، سال پنجم، تیرماه 1399، ص7.