بزرگنمایی:

                                     گزارش مختصر

سخن گفتن از مهندسی ایران روزگاران دیرین (دوران پیش از مدرن )به آن علت که هر چه باید نوشت در بایگانی ودر پیش رو موجود نیست  دشوار است و برای اجرا کنندگان حال نمی توان از کنار این سازه ها بی تفاوت  وبدون کاوش از این کار دشوار و مهم با هیچگونه ابزار میکانیکی  نه تنها عبور کرد بلکه می بایست این اثربی نظیر را آشکار کنند.

هدف از این تحلیل:با توجه به رشد تکنولوژی و شهر نشینی ،  مانند گذشته و به روش های سنتی نمی توانیم بنا های معماری طراحی و یا خلق نماییم . چون هم نیاز ما از فضای معماری عوض شده است  و هم روشهای ساخت سنتی پاسخگو نیست . بلکه بایستی بر تکنیکی  که معماران قدیم جهت اجرا بکار برده اند آشنا شویم .

طبیعت همواره مایه الهام  پژوهشگران در زمینه های مختلف برای طراحی و ارایه  الگوریتم ( راه حل های گام به گام ) ریاضی و محاسباتی بوده است .و انسانها همیشه و در همه حال به طبیعت می نگریسته اند و پیوسته به دنبال الگو برداری از طبیعت جهت رفع مشکلات خود بوده اند .

این گزارش صرفا از جنبه اجرای این سازه تدوین شده است .

از لحاظ زمین شناسی  کل منطقه دزفول بجز یک لایه خاک رس که آن هم مناسب برای کشاورزی می باشد لایه های پایین تشکیل شده از سنگ های رسوبی که بر اثر ته نشین شدن مواد موجود در آب بوجود آمده اند . رود ها مقدار زیادی مواد را با خود به بستر رودخانه ها ویا در یا ها و دریاچه ها می برند این مواد به دلیل وزن سنگینی که دارند به ته دریا ها و یا ساحل رودخانه ته نشین می شوند و روی هم قراز می گیرند و پس از سفت شدن سنگ هایی را بوجود می آودند  که به آنها سنگ های رسوبی می نماند. و بصورت لایه لایه و یا طبقه طبقه  اند که رنگ و یا جنس هر لایه با لایه دیگر متفاوت است .

سفتی یا مقاومت هر لایه بستگی به اطلاعات مورد لزوم از قبیل منشاء و چگونگی تشکیل سنگ و موارد تشکیل دهنده آن را نشان می دهد .

کنگلومرا ( یا به زبان محلی کمر ) نوعی از سنگ های رسوبی منطقه دزفول است که مورد بحث ما می باشد

کنگلومرا یا سنگ های همکلاو یا مصالح جوش خورده و یا یک نوع بتن طبیعی نیز می نامند .

اغلب سنگ ها به محض اینکه در معرض هوا ( یا بعبارت دیگرهوازدگی ) قرار میگیرند  وا خواهند رفت که متاسفانه لایه هایی از کنگلومرا که در معرض آب و هوا قرار می گیرند . باعث تغییر در ساختار و شکل سنگ می شود و به تدریج تبدیل به شن و ماسه میشود  که امروزه بخاطر اینکه سنگ در معرض هوازدگی قرار نگیرد بوسیله بتن پاشی (ویا شاتکریت )از سنگ مورد نظر محافظت می کنند .

لایه هایی از کنگلومرا داریم که در معرض هوازدگی قرار می گیرند بدون اینکه هیچگونه دستخوش فرسایش شوند . در ناحیه هایی از دزفول از جمله محلی که قبلا قبرستان شهر بوده نوع سنگ مقاوم ویا بکری بوده که بنام نعل اشکن معروف است که به نعل حیوانات هم آسیب می رسانده ، درست در محل تقاطع خیابان حافظ و گشاورز که در حال حاضرتوسط شهرداری بصورت پارک درآمده است .

                                نمونه هایی از سنگ های گنکومرا

امروزه علم مکانیک خاک و یا مکانیک سنگ جهت مقاومت لایه ها مبادرت به گمانه های اکتشافی می نماید و با نمونه بدست آورده مقاوت آن سنگ را در آزمایشگاه به روش های مختلف ( ژئو تکنیکی) تست می کنند .

روش دیگر از طریق ژئوفیزیک که با ایجاد امواج در لایه های سنگ مقاومت سنگ را بدست میاورند .

یک نوع دیگر هم تست سنگ بر روی نمونه دست نخورده است که کارشناس زمین شناس در اثر ضربه چکش زمین شناسی  که به سنگ می زند  در صورتی که سنگ جدا نشود بلکه لبه سنگ پریده  شود  آن لایه از مقاومت عالی ( ویا لایه بکر ) برخودار می باشد .کاری که  دقیقا معماران شهرستان دزفول انجام می دادند . و معماران این سازه مهم مسلط بر علم مکانیک سنگ داشتند که این سازه با توجه به قدمتشان هنوز پایدار هستند.

سازه های زیر زمینی ( شوادان – قنات ها ) از جمله سازه های پیچیده ای هستند چه در گذشته و چه درحال بدلیل اینکه  محدوده های  زمین شناسی به سختی قابل تشخیص اند  تعیین دقیق این ویژگی ها به جز هنگام حفاری های اجرایی ، معین نمی شود . باز همان روشی که معماران واستادکاران پیشین بکارمی بردند وبا ظرافت خاص خود ودقت فراوان که در حین اجرا داشتند هیچگونه آسیب و حوادثی برای کارکنان این بنا ایجاد نمی شد یعنی ایمنی کامل را بکارمی بردند .

 گرمای پنچاه درجه هوا و تابش نور خورشید و نبودن هیچگونه انرژی برقی و تاسیسات خنک گننده . اجداد ما مبادرت به اجرای شوادون جهت پناه بردن به این سازه ها از گرمای طاقت فرسای تابستان و باد های گرم و شدید که در بیشتر اوقات با گرد و خاک همراه بود ( به زبان محلی باد سور )بتوانند در امان باشند .

از چند پارامتر خیلی مهم بکار می بردند . از جمله پایداری سنگ بود . واز دیگر پارامتر ها تهویه هوا بود .، ارتباط با دیگر شوادانهایی که اکثراً همسایه های مجاور بوده و با هم قرابت فامیلی داشته اند ، تحمل ساختمان ویابنای موجود ، محدود به ملک مورد نظر ، عدم رطوبت رسیدن به آن بر اثر بارندگی در زمستان  .بعد از آنی که طرح آماده گردید ، محل راه پله و موقعیت چاهک تهویه ( دریزه ) توسط استادکارانی که کلیه عملیات مهندسی و اجرایی  و مدیریت مقنی ها را بعهده داشتند با نام خدا و صلوات بر محمد وآل محمد نسبت به اجرای این سازه مهم آغاز بکار می نمودند.  معمولا در کشور های اسلامی بخش عمده کار بعده معماران سنتی که افرادی جامع الشرایط و متکی به حکمت و مهارت و دارای منزلت والادر جامعه بودند. و ابتدا ازدو نقطه یکی حفاری راه پله و دیگری حفاری  دریزه را  آغاز می کردند  . مقنی ها که زیر نظر استاد کار و یا معمار به روند کار و پیشرفت عملیات حفاری بکار مشغول می باشند .می بایستی اطلاعات بدست آمده از سستی ( شلی) و سفتی لایه ها را به استادکار گزارش نمایند تا استادکار راهکارهای مهم حفاری را و در صورت نیاز نحوه مقاوم سازی و ایمنی را به مقنی ها بگوید . حفاری راه پله که می بایستی  ازلایه ها برشی عبور نمایند  بدلیل وجود بعضی از لایه های سست ( شل) و ضخامت کم  باعث ریزش می شد ولایه ریزشی خیلی خطر ناک و پر رنج بودند که استادکارها چون سرپرستی مقنی ها را بعهده داشتند و مقنی ها که گرفتاری ها و مشکلات فنی کار خود را با وی در میان می گذاشتند از راهنمایی و تجربه او برخورد می شدند و در صورت نیاز بنا هایی جهت مقاوم سازی  در کار شرکت می دادند . تا به

ایجاد دیوار سازی اطراف و ایجاد طاق  آن را پایدار نمایند تا مانع از ریزش شوادون شود .قبلا اشاره گردید که بجز حفاری راه پله همزمان حفاری دریزه را آغاز می نمایند تا در تسریع این سازه مهم و همچین تسهیل در بالا آوردن مصالح با چرخ چاه و اینکه بتوانند سریع راه پله و دریزه را بهم ربط بدهند تا فضای کاری ایجاد نمایند که هوای کافی برای کارکنان باشد .کار مقنی ها خیلی سخت و طاقت فرسا بوده چه زمانی که لایه حفاری سست (شل) بوده و همراه با ریزش که ایجاد گرد خاک نموده  و این گرد خاک ایجاد خفگی و  خوراک ریه مقنی بوده و چه جاهایی که لایه مقاوم و سفت بوده که برخورد کلنگ با سنگ ایجاد جرقه می کرد ،  حفاری با خون دل و بوجود آمدن تاول در کف دست همراه بود  .وقتی مقنی به  محدوه ارتفاع بالای 6 متر تا 10 متر رسید به یک لایه سفت که رسیدند به استادکار اطلاع داده و استاد کار با بررسی های دقیق نوع سنگ و عمق لایه سقف شوادون را انتخاب و از این مرحله عملیات حفاری سرعت مضاعف می گرفت .

ابزارهای حفاری

• 1-چرخ چاه که حمل مصالح ناشی از حفاری و انتقال آنها به بالا ( قسمتی از مصالح توسط کارگران از طریق راه پلهبالا حمل می شد )
• 2-انواع کلنگ . عمدتا به کلنگ های سنگ کنی و چاه کنی نوک دار و نوک تبری و دو نوع کوپینکه دسته هر گدام نیز متفاوت بودند و از هر گدام در مورد خاصی استفاده می بردند .
• 3-چراغ روشنایی که اغلب سفالی بودند و با یک روغن از جمله روغن کرچک محل کار خود را روشن می کردند .
• 4-انواع دلو ها (کوچک و بزرک ) که از پوست گوسفند ویا زنبیل که از حصیر بافته شده بود .
• 5-انواع طناب ها که از یک طرف به چرخ چاه و از طرف دیگر به دلو یا زنبیل متصل می شدند . شاقول و یک لوازم جز عی جهت ایمنی همراه داشتن

دریزه ( چاهک تهویه )

هریک از اجزاء این سازه مهم را می توان در مراحلی به ترتیب مرحله بیش از ساخت و در حال ساخت و مرحله پس از ساخت را مورد بررسی قرار داد.  

 حفاری دریزه

 در مرحله نخست بعنوان چاهک اکتشافی و نمایش لایه های کنگلومرا واین مرحله کمک میکند که استاد کار از لحاظ ایمنی و پایداری این سازه اطمینان حاصل نماید . و نسبت به انتقال مصالح ناشی از کلنک زنی مقنی ها به وسیله چرخ چاه که تقریبا میتوان گفت کار بالابر ها را انجام می دهند . ودر مرحله بهره برداری یکی از راههای انتقال هوا است که هم برای تهویه شوادون و هم  البته کارهای جنبی دیگری نیز از این دریزه استفاده می شده از جمله مواد غذایی که بوسیله طناب و سبدی که به قلاب طناب وصل بود نگهداری می شد تا هم فاسد نشوند و هم از مورچه و دیگر حیوانات موذی و حشرات در امان باشند . و در حال حاضر معمولا با تعبیه یک فن و دستگاههای برق هوای شوادون بداخل اطاق مکش و انتقال داده می شود تا بتوان در روز بدون رفتن به شوادون از هوای خنک آن استفاده نمود

معمولا اکثر مساجد دارای شوادان بودند و با توجه به مساجد زیادی که در دزفول بود برخی از شوادون ها را  برای آقایان و برخی دیگر هم برای بانوان در نظر گرفته بودند مانند خود مساجد مورد استفاده عموم قرار می گرفت و درست مثل کتابخانه های عمومی که در حال حاضردر شهرها است. همچنین در هنگام استفاده از آنها رعایت می کردند که کسی مزاحم استراحت دیگری نشود . از جمله شوادون ها ، شوادون خیلی بزرگی در محوطه اطاق آقامیری است ( از علمای بنام دزفول)  که نمای خانه های این خاندان مسطور بود به یک محوطه که باز هم دارای درب ورود و خروجی داشت و هر کسی که فافد شوادان بود بایستی زیر پایی و پتو با خودش ببرد.

نحوه تهویه بوسیله انرژی باد

از آنجاِییکه هوای سرد در قشر پایین هر فضایی می باشد . روز ها بدلیل وجود جریان هوای گرم که تا حدود دمای 50 درجه می رسید  باعث می شد که هوای سرد  شوادون که دمای حداکثر 25 درجه داشت به محل فوقانی انتقال یابد . ولی شب که انرژی تابشی خورشید به زمین نمی رسید وسایه بر تمامی فضای حیاط مستقر می گردید جریان فوق قطع می گردد و باعث می شود هوای سنگین و سرد آسمان به پایین حرکت کند .این جریان هوا در ابتدا پشت بام و سپس راهی اتاق ها می شد و از طریق دریزه و راه پله های شوادون و شوادونهای مجاور که بوسیله تال بهم مربوط می باشند تهویه صورت می گیرد  . بجز از باد سایه نیز در تهویه شوادونها نقش بسزایی دارد ار آنجاِییکه مردم ما بخصوص همشهری هایمان  در بکارگیری از انرژی های طبیعی ازجمله سایه  جهت پناه بردن از اشعه خورشید بکار می بردند بطوری که در اغلب خانه ها  فضای خانه را بوسیله گاشت درخت سایه نگه میداشتن و ما ایرانیان به سایه اهمیت زیادی می دادیم و هیجگاه مثل ملل دیگر از سایه بعنوان سایه شوم یاد نگردیم بلکه از سایه بعنوان حامی  و مراقب بکار می بردیم و چنین عنوان می گنیم که سایه ات مستدام و سایه ات بر سر ما

نیاز انسان به منابع و انرژی از مسائل اساسی و مهم در زندگی انسان بوده است . در این سازه مهم از انرژی باد که بخش عظیمی از این سرزمین را در بردارد ، استفاده می شده است  

پایداری

معنی پایداری بر گرفته از لغت نامه ها بشرح ذیل می باشد

مقاومت . تاب . استقامت . ایستادگی . پافشاری . دوام . دائم . پابرجا . استواری . تحمل .. مداومت

اگر یک بررسی اجمالی از این سازه ها بشود می بینیم که این سازه از بدو اجرا تا کنون هم مقاوم و هم دوام و هم استوار و پابرجا می باشند  اما منظور ما از پایداری به مطالب ذیل می پردازیم .

توسعه پایدار آن است که نیاز های کنونی بشر را بدون به مخاطره افکندن نیاز نسل های آینده بر آورده ساخته ودر آن به محیط زیست و نسل های فردا نیز توجه شود . و با شرایط فرهنگی و محیطی و اقلیمی هماهنگ باشد . حداقل آسیب را به طبیعت اطراف ایجاد نماید . صرفه جویی در مصرف انرژی نماید و می باید پاسخ به نیازهای مردم و همچنین به شکل یک بنای عجیب و غریب به چشم نیاید و حتی اصول زیبا شناسی در آن رعایت شود .

استفاده از انرژی باد که بخش عظیمی از این سرزمین پهناور را دربر دارد از نکات قوت این سازه مهم می باشد .اهمیت دادن به زندگی انسان ها وبخصوص گودگان و نگهداری از آن در حال و آینده و اینکه این سازه بحز در صورت نیاز در محل راه پله هیجگونه مصالحی مورد نیاز نمی باشد چه در مورد ساخت و بهره برداری و حتی اگر لازم باشد تخریب شود مصالحی وجود ندارد که به محیط زیست آسیب زند . و این سازه به شیوه ای طراحی شده که هیچ نیاز ی به انرژی سوختی نمی باشد و از انرژی  طبیعی باد جهت تهویه این سازه پایدار می توان نام برد .

       تطبیق سازه شوادون با سبک معماری مدرن متاخر – هایتک و اکوتک

نیاز انسان به منایع و انرژی از مسائل اساسی و مهم در زندگی  انسان بوده است .با افزایش روز افزون نیاز به انرژی و محدود بودن انرژی فسیلی مانند نفت و گاز و آلودگی زیست محیطی از سوزندان این منابع سبب گردید ه فصلی نوین از تحقیقات برای خدمت گرفتن منابع طبیعی مانند انرژی باد و خورشید آغاز گردد و دریچه ای نو به روی بشر گشوده شود . انرژی باد که بخش عظیمی از این سرزمین پنهاوررا در بر دارد و انزژی خورشید نیز از جمله منابع پاک بوده و محدودیتی در استفاده از آن وجود ندارد .

در سال 1971 میلادی دو معمار جوان ایتالیایی تبار بنام ریچاردرا جوز و رنزوبیانو به همراه نرمن فاسترو و نیکلاس گرییمشاو. آغاز گر سبکی در اروپا بودند که بنام معماری .<هایتک > یااتکنولوژی بسیار پیشرفته معروف گردید .بعد از هاتیک سبک دیگری به نام  < اکو تک > از ساختمان بعنوان پوسته دوم نام می برند .پوست اول پوست بدن انسان است .

همچنان که پوست انسان در مقابل سرما . گرما. رطوبت . و کوران هوا از خود عکس العمل نشان می دهد . با استفاده از شیشه های دوجداره . کرکر ه ها . عاییقهای حرارتی متحرک . مواردی همچون میزان تابش آفتاب و سایه  و کوران هوا در طی روز و شب در طی فصل های سرد و گرم سال توسط یک سیستم کامپیوتری کنترل می شود

 اهداف معماری اکوتک

• 1-کاهش اتلاف و بخش انژری در محیط
• 2-کاهش تولید تاثییر گذرانده بر سلامت انسان
• 3-استفاده از موارد قابل باز گشت به چرخه طبیعت
• 4-رفع سموم مواد

که این اهداف در پایداری سازه شوادون به این موارد اشاره گردیده است