بزرگنمایی:

سِر ویلیام جونز در سال 1786 در انجمن سلطنتی مطالعات آسیایی در کلکته خطابه‌ای مشهور ایراد کرد که نقطهٔ عطفی در زبان‌شناسی تاریخی به‌شمار می‌رود. جونز در این خطابه بر خویشاوندی زبان‌های سانسکریت، لاتین، یونانی و زبان‌های ژرمنی، سِلتی و زبان‌های ایرانی تاکید کرد و روش تازه‌ای را در مطالعات زبان‌شناسی پدید آورد. در نتیجه، زبان‌ها بنابر معیارهای علمی در خانواده‌های زبانی گنجانده ‌شدند و در این خانواده‌ها، بسته به میزان همانندی‌ها، نسبت‌هایی دور یا نزدیک با هم می‌یافتند. بر این اساس خانواده‌هایِ زبانیِ بسیاری در جهان شناسایی گردید. از آن پس معمولأ زبان‌های دنیا را به گروه‌های بزرگی که واجد تشابهاتی از نظر آواشناسی، دستور، واژگان، و عمومأ دارای خویشاوندی تاریخی آشکارند تقسیم نمودند.
این طبقه‌بندی دارای معایبی است؛ اما امتیازاتی نیز دارد، چرا که طبقه‌بندی در حوزۀ بسیار گسترده و پیچیدۀ زبان‌ها تا اندازه‌ای سردرگمی ما را بر‌طرف می‌سازد. گروه‌های عمدۀ زبان‌ها عبارتند از : زبان‌های هندو-اروپایی، زبان‌های آسیایی(چینی-تایی)، زبان‌های فینو-اویغوری، زبان‌های بومی آمریکایی، زبان‌های سامی-حامی-کوشی، زبان‌های دراویدی، زبان‌های مالزو-پولینزیایی، زبان‌های بدوی اُقیانوسیه، زبان‌های آفریقای سیاه و زبانهای منفرد. اما «سرچشمه یگانه» زبان‌هایی که جونز بدان‌ها پرداخته زبانی است که هندواروپایی نام گرفت. هیچ اثر نوشتاری از این زبان در دست نیست؛ امّا بر پایه ی اصول دانش زبان‌شناسی تاریخی آن را با مطابقت دادنِ زبان‌هایِ نو و کهنِ این خانواده بازسازی کردند. نامِ هندواروپایی به این دلیل برایِ این زبانِ فرضی برگزیده شد که این مردمان پس از مهاجرت‌های بزرگ خود، در سرزمین‌هایی از هند تا اروپا خانه گزیدند.
از این رو نامِ این دو منتهی الیه جغرافیایی که به این شکل در کنارِ هم قرار داده می‌شد برای آن مردم و زبانِ فرضیشان در نظر گرفته شد. پژوهشگرانِ آلمانی که نقشی اساسی در پالاندن این دانش داشتند، نامِ هندوژرمنی را برای این مفهوم به کار بردند. استدلال آنها این است که در یک سویِ این حوزه ی جغرافیایی زبان‌های شاخه ی هندی و در سویِ دیگر ایسلندی صحبت می‌شود که زبانی از شاخهِٔ ژرمنی است؛ پس نامِ هندوژرمنی، می‌تواند به گونه‌ای دیگر گویایِ طیف زبانیِ این خانوادهِٔ بزرگ باشد. پیش‌تر نامِ آریایی را نیز برای این خانوادهِٔ زبانی نهاده اند. درحالیکه زبان‌های آریایی یا هندوایرانی، فقط یکی از شاخه‌هایِ خانواده بزرگِ هندواروپایی را شکل می‌دهند؛ یعنی کاربرد این نام برایِ کلِ خانواده نادرست است. امروزهِ نامِ آریایی فقط به همان شاخه هندوایرانی اطلاق می‌گردد. زبان هندواروپایی آغازین، نیای زبان‌های هندواروپایی است که هندواروپاییان اولیه بدآن صحبت می‌کرده اند.
هر چند از پذیرش وجود این زبان در میان زبان‌شناسان یک سده می‌گذرد، اما در جزئیات آن اختلاف است. در مورد خاستگاه خانوادهٔ زبانی هندو-اروپایی دو فرضیهٔ رقیب وجود دارد. دیدگاه مرسوم، ریشهٔ این خانوادهٔ زبانی را در 6٬000 سال پیش و استپ‌های پونتیک فرض می‌کند. دیدگاه دیگر ادعا می‌کند ریشهٔ این خانوادهٔ زبانی به 8٬000 تا 9٬500 سال پیش و به منطقهٔ آناتولی تعلق دارد و در اثر گسترش کشاورزی این زبان نیز گسترش یافته است. برخی از پژوهشگران براین باورند که پراکنده شدن این زبان در طی هزارهٔ سوم پیش از میلاد توسط مردمان کوچ‌گردِ کورگان رُخ داده‌است. دیگران با اشاره به مهاجرت‌های نخستین، این نظریه را مطرح می‌کنند که مردم برزگر و کشاورز بسیار زودتر (پیرامون 7000 سال پیش از میلاد) پراکنده شده‌اند که به «موج پیشروی» معروف است. یافته‌های دانش ژنتیک نظریهٔ سومی را مطرح می‌کنند که آمیزه ای از دو نظریهٔ فوق است. زمانی که مردم برزگر آناتولی را ترک کردند، برخی از آنها بسوی شمال مهاجرت کرده و فرهنگ کورگان را پدیدآوردند، که متعاقباً در سطح استپ‌ها پراکنده شده‌است. صرفنظر از یورش این قبایل به سرزمین‌های دیگر، پیشروی و گسترش زبان‌های هندواروپایی آغازین یک روند صلح‌آمیز بوده که از طریق تماس فرهنگ‌ها همچون بازرگانی صورت گرفته‌است.


منصور بزرگمهر - صبح ملت نیوز