بزرگنمایی:
در خصوص تعریف و چیستی افراط‌گرایی
دیدگاه‌ها بسیار متفاوت بوده و تعاریف بسیار متعدد و متضاد از آن وجود دارد
و به‌راحتی نمی‌توان به این سؤال پاسخ داد که چه چیزی افراط است، چه
ماهیتی دارد و از چه عناصری تشکیل می‌شود؟ در جهان امروز با واقعیت
تحریف‌شده‌ای روبرو هستیم که افراط‌گرایی را با اسلام پیوند می‌زند و از
افراط‌گرایی به‌گونه‌ای صحبت می‌شود که گویا افراط‌گرایی وجهی تفکیک‌ناپذیر
از اسلام است درحالی‌که با مطالعه کوتاه در تاریخ ادیان و جوامع بشری
به‌خوبی به این حقیقت واقف می‌شویم که افراط‌گرایی در طول تاریخ در تمام
جوامع بشری وجود داشته است و نه‌تنها منحصر به یک دین نبوده و در تمام
ادیان وجود داشته و دارد بلکه در بسیاری از نحله‌های فکری غیردینی و حتی ضد
دینی هم ما شاهد پدیده افراط بوده و هستیم.
در اینجا درصدد باز
کردن بحث چیستی افراط‌گرایی در ادیان و جوامع مختلف بشری نیستیم و از کنار
آن به‌عنوان یک واقعیت انکارناپذیر می‌گذریم و به موضوع اصلی این مقاله که
به وجه مشخصی از افراط‌گرایی که افراط‌گرایی اسلامی است و در یک منطقه مشخص
یعنی آسیای مرکزی فعال است متمرکز می‌شویم. هنگامی‌که بخواهیم درباره
افراط‌گرایی اسلامی صحبت کنیم با مجموعه‌ای واژه‌ها و مفاهیم مشابه مانند
اسلام سیاسی، بنیادگرایی، اصول‌گرایی، جهادیون، اسلام ستیزه‌جو، اسلام
رادیکال و دیگر واژه‌های مشابه مواجه می‌شویم که بدون دقت لازم هر یک بجای
دیگر بکار برده می‌شود و خط تمایزی بین آن‌ها ترسیم نمی‌شود.
همچنین
باید تأکید کرد که هدف مقاله حاضر پرداختن به تعریف هرکدام از آن‌ها و
مشخص کردن چیستی آن‌ها نیست بلکه فقط درصدد یافتن شاخص‌هایی برای سنجش
افراط‌گرایی و تفاوت آن از اسلام‌گرایی است زیرا که فرض اساسی این مقاله بر
آن است که اسلام با فرهنگ و تمدن و تاریخ مردم آسیای مرکزی ممزوج است و
نمی‌شود مردم منطقه را جدای از باورهای دینی و گرایش آنان به اسلام تصور
کرد لذا باید بین اعتقادات مردم، باور دینی‌ها و گرایش آن‌ها به اسلام با
پدید افراط‌گرایی که نوعی سوءاستفاده از باورهای دینی و اعتقادی مردم منطقه
است تفاوت قائل شد و برای این که به تعریفی موردقبول در مورد افراط‌گرایی
برسیم ضروری است قادر باشیم تفاوت‌های اسلام‌گرایی و افراط‌گرایی را تشخیص
دهیم.
جریانات و حرکت‌های اسلامی آسیای مرکزی جدای از حرکت‌های کلی
اسلامی در جهان اسلام نیستند و نوعی ارتباط پنهان یا آشکار فکری، فرهنگی و
ارتباطی بین آن‌ها و سایر جریانات اسلامی وجود دارد. البته باید بر این
نکته تأکید کرد که این ارتباطات لزوماً به معنی ارتباط تشکیلاتی نیست بلکه
می‌تواند نوعی ارتباط مرامی و الهام‌پذیری هم باشد. اکثر قریب به‌اتفاق
محققان و پژوهشگران و آشنایان به جریانات و حرکت‌های اسلامی معتقدند که
ریشه تمامی حرکت‌ها، جنبش‌ها و سازمان‌های اسلامی به نهضت بیدارگری اسلامی
که توسط سید جمال‌الدین اسدآبادی – الافغانی (1898-1838) و محمد عبده
(1905- 1849) بنیانگذاری شد، باز می‌گردد. نهضت بیدارگری اسلامی با
فراخواندن مسلمانان به وحدت و کنار گذاشتن اختلافات خود، مقابله با
استعمار- که بر سرزمین‌های اسلامی سلطه پیدا کرده بود – را تنها راه نجات
مسلمانان دانسته و بهترین شیوه مقابله را بازگشت به اسلام و احیای سنت‌ها و
ارزش‌های اسلامی در زندگی مسلمانان معرفی کردند.
نهضت بیدارگری
اسلامی که ابتدا به‌عنوان یک جریان روشنگری در مقابل اهداف استعمارگران
بود، در جریان سیر تحول خود پایه‌گذار جنبش‌ها و حرکت‌هایی شد که بعداً در
قالب جمعیت‌ها، سازمان‌ها و احزاب مختلف در تمامی سرزمین‌های اسلامی از
اندونزی تا خاورمیانه و مصر و مراکش با خط و مشی‌های مختلف در عرصه‌های
سیاسی و اجتماعی فعال شدند. امروز هیچ نهضت و حرکت اسلامی را – علی‌رغم
تمام اختلافات و تضادهایی که با هم دارند – نمی‌توان پیدا کرد که در طرح
شعارها، برنامه‌ها، نگرش‌ها و اهداف خود به‌نوعی وامدار نهضت بیدارگری سید
جمال و محمد عبده نباشند.
پیروان نهضت بیدارگری اسلامی ایده ضرورت
بازگشت مسلمانان به اصول و مبانی اولیه را در چارچوب‌های فکری مختلفی دنبال
کرده و گفتمان‌های متفاوتی را بر سیر تحول آن حاکم ساختند و به گروه‌ها و
سازمان‌های متعدد با خط‌مشی‌ها و برنامه‌های خاص خود تقسیم شدند. برای
مطالعه این مجموعه گسترده از حرکت‌ها و جنبش‌ها تقسیم‌بندی‌های مختلفی صورت
گرفته است. به‌عنوان‌مثال عده‌ای این مجموعه را در دوشاخه مهم اسلامی یعنی
شیعه و سنی تقسیم‌بندی کرده و عده‌ای مجموعه حرکت‌های اسلامی را بر اساس
خط‌مشی مبارزاتی تقسیم کرده و آن‌ها را رادیکال، اصول‌گرا یا محافظه‌کار
می‌نامند و عده‌ای دیگر با تقسیم‌بندی حرکت‌های اسلامی به اسلام سیاسی و
اسلام بنیاد‌گرا این مجموعه را موردمطالعه قرار می‌دهند.
به قلم محمد منگری