بزرگنمایی:
بسم الله الرحمن الرحیم
سالهاست که در دزفول زبان مادری کم رنگ تر و کم رنگ تر می شود، دلایل این امر چیست؟
- تحصیلات به زبان فارسی است
- برنامه های تلوزیون ملی، فارسی است با جملات پراکندای به صورت ترکی یا شمالی، حتی تلویزیون استانی که برخلاف نسبت قومیتی خوزستان بیش از 70 درصد آن عربی، تنها گه گاه رگه هایی از شوشتری دارد.
- زبان اصلی تمام نشریات شامل: کتابها و مجلات، رساله ها، تحقیقات، مطالب ایرانی اینترنت و ... فارسی است
- خانواده ها برای روان فارسی صحبت کردن بچه هایشان با آنان دزفولی صحبت نمی کنند.
اینها تنها گوشه ای از واقعیتهایی است که باعث شده است برکه زبان دزفولی گل و لای بگیرد و اگر بی خیال بنشینیم دور نخواهد بود که زبان شهرمان به باتلاقی کم عمق تبدیل شود. سالهاست نشنیده ایم کسی دزفولی را درست ( قُول )1 صحبت کند ، سالهاست در شهر ما کسی نمی داند "چَلاکهَ"2 یعنی چه ، "بندار"3 یا "کندال"4 چیست ، اینها بماند جوانان ما بکنار حتی پیران شهرمان دیگر خجالت می کشند واژه هایی مثل پِت = دماغ ، زوُن = زبان ، مازَه = کمر ، کِرِ دی = مه و امثال اینها را بکار ببرند، این زنگ خطری است برای زبان فارسی ، درست است حرفم را تکرار می کنم از بین رفتن لهجه های این سرزمین زنگ خطری است برای زبان ملی مملکتمان .
لهجه های مختلفی که در گوشه و کنار ایران با آن تکلم می شود عاملی است برای غنای زبان فارسی اما با روند کنونی که در ایران وجود دارد بی شک در آینده ای نزدیک اغلب لهجه های این سرزمین با خطر فراموش شدن روبرو هستند و همین فراموش شدن لهجه ها عاملی خواهد بود برای از بین رفتن استقلال قومیت ها و مردن خرده فرهنگ ها که این وضعیت به صورت مستقیم بالندگی زبان ملی ایران یعنی فارسی را تهدید خواهد کرد، زنده نگه داشتن لهجه های مناطق مختلف یعنی زندگی ماندن بومیان این مناطق با خرده فرهنگهای خود و زنده بودن خرده فرهنگها یعنی استقلال فرهنگی قومیتها و این استقلال سپری محکم است در برابر تهدید و هجوم فرهنگ بیگانه، این استقلال یعنی توان مبارزه و پایندگی آن قوم ، این استقلال یعنی زایندگی و توان ایجاد واژه های جدید همسو با تولید علم، پیشرفت صنعت و تحول در هنر.
غنی سازی زبان فارسی با استفاده از واژه های موجود در لهجه های بومی ایران و یا ترکیب واژه های چند، لهجه ی مختلف و تولید واژه ای جدید با معنایی امروزی جلوی ورود واژه های بیگانه را به زبان فارسی گرفته و زبان را از عواقب ورود واژه بیگانه مثل:
- مدهای ناآشنا
- تکه کلامهای ناهنجار
- تظاهرهای عجیب
- در نهایت آداب و رسوم غریبه
که بیشتر در زبان و رفتار قشر جوان و تحصیل کرده نمود پیدا می کند بیمه خواهد کرد،
در حالی که لهجه های بسیاری در کشورمان وجود دارد که می تواند باعث غنای زبان فارسی شود، متاسفانه با تهاجم بیرونی فرهنگ و مد خارجی به تمامیتِ زبان و فرهنگ ملی از یک سو و تهاجم درونی زبان فارسی به لهجه های مناطق مختلف کشور که با آن روبرو هستیم از سوی دیگر، ابتدا این لهجه ها تمامی فارسی می شود و بعد اندک اندک زبان فارسی از واژه های بیگانه پر می شود اینگونه در آینده ای نه چندان دور نه لهجه ی دزفولی می ماند نه زبان فارسی ، پس اگر ما با آنچه در حال پیش آمدن است برخوردی درست نداشته باشیم هم لهجه دزفولی خواهد مرد هم زبان فارسی جاودان نخواهد زیست.
می گویند قدمت زبان دزفولی به زمان ساسانیان می رسد ، می گویند رد زبان فارسی دری را باید در واژه های دزفولی جُست ، می گویند خرابه های شهر اَوان که تاریخش به 2500 تا 1500 قبل از میلاد و سرزمین عیلام بر می گردد با شهر دزفول کنونی مطابقت دارد پس باید در این شهر دنبال فرهنگ و زبانی با این قدمت به گردیم، اینها یک روی سکه است و باز هم این که هر چه باشد دزفولی زبان مادری ماست ، از آن ماست ، ارث ماست پس باید در حفظ آن تلاش کرد اما روی دیگر سکه چیست ؟ واژه های بسیاری در دزفولی وجود دارد که معادلی برای آن در زبان فارسی نمی جوییم مثلا :
گود صفتی است که برای رود خانه ، گودال ، چاه و ... به کار می بریم دزفولی آن می شود -- قُول متضاد قول در لهجه ی دزفولی می شود، پِک = کم عمق ، همانگونه که می بینید برای پِک که متضاد قُول یعنی گود است معادلی در فارسی وجود ندارد و از ترکیب یک صفت و یک اسم مصدر متضادی برای گود می سازند
یا در دزفولی متضاد زوُنه = زن، می شود مِیرَه = مرد و به پهلوان یا مرد بزرگ و دارای صفات برجسته و مردانگی بالا گفته می شود "پِیّا" در صورتی که در فارسی واژه مرد هم در مقابل زن و هم برای مردانگی به کار می رود از این مثالها بسیار است، این است آنچه باید شناخت و برایش اهمیت قائل شد این است آن روی سکه که باید برایش برنامه ریزی ملی صورت گیرد تا در کنار ادامه حیاتِ لهجه های بسیاری که در کشور ما وجود دارد با استفاده از واژه هایی که معادل فارسی ندارند غنای زبان فارسی را نیز بیمه کرد خودتان قضاوت کنید آیا برای این واژه های دزفولی معادل فارسی وجود دارد :
پِشِنگه = پاشیده شدن قطرات آب به اطراف از پرتاب سنگ به رودخانه ، یا تکان دادن دست خیس و امثال آن
اوُ گدَه = کسی که بر اثر خوردن مایعات زیاد شکمش باد کند
کِرسَّن = آب رفتن ، کوتاه شدن پارچه در اثر اولین شستن آن
بِی کـَمبو = کسی که تنها نشسته و در خود فرو رفته باشد
پا کِنِشت = در پی فرصت بودن تا به کسی ضربه زدن یا از بین بردن او
فَحم = کبود شدت رنگ بچه در اثر گریه زیاد
کِنِ پِشکِن = پخش کردن خاک به اطراف برای جستجوی غذا توسط مرغ و خروس، جستجوی بقچه و وسایل توسط پیر زن
و دهها و صدها واژه ی دیگر در لهجه دزفولی و یزدی و کرمانی و اصفهانی و شیرازی و ....
اما چگونه عمل کنیم و چه راهکارهایی را پیش بگیریم تا ضمن حفظ لهجه ها و به واسطه ی آن خرده فرهنگهای محلی به پایندگی زبان رسمی کشور نیز کمک کرده باشیم :
- ما باید به دنبال تصویب آیین نامه ای باشیم که به موجب آن از هر لهجه و قومیتی یک اندیب به عضویت فرهنگ زبان در آمده و به این صورت با پشتوانه ای که فرهنگ زبان از لهجه های مختلف به دست می آورد بتواند در واژه سازی بیشتر و بهتر از هر زمان به زبان فارسی و حتی به لهجه های مختلف کمک کند به این ترتیب برای ساخت لغت جدید می توان روی لهجه های مختلف حساب کرد.
- آموزش پرورش ترتیبی اتخاذ کند تا در شهرهای مختلف که لهجه های گوناگون وجود دارد در مدارس ادبیات آن لهجه تدریس شود و کودکانه هر شهر فرصت آن را پیدا کنند تا در کنار ادبیات فارسی با ادبیات زبان مادری و رسم الخط آن آشنا شوند.
- برای زنده ماندن لهجه های بومی باید در قالب جشنواره ، کلاس آموزشی و ... از شاعران و نویسندگانی که به لهجه محلی می نویسند تقدیر شود.
- میراث فرهنگی باید فعال تر عمل کرده و آداب و رسوم خورده فرهنگهای کشور را ثبت ملی کند.
- با همکاری آموزش و پرورش و ارشاد و تبلیغات اسلامی و دیگر ارگانهای مرتبت ، آداب و رسوم زیبا و مفید در هر ناحیه در مدارس آموزش داده شود.
- همچنین راه اندازی جشنواره های استانی و شهرستانی که نمایانگر فرهنگ هر منطقه است بسیار مفید بوده که باید به صورت صحیح سازماندهی گردد.
- در شهرهای مختلف کلوپهایی برای انتقال تجربه سالخوردگان به جوانان در قالب نمایش، قصه گویی، پرسش و ارتباط عاطفی ایجاد گردد، شایان ذکر است در این کلوپها ارتباط بین افراد با استفاده از لهجه محلی بوده و کهنسالان که بهتر با این لهجه آشنایی دارند می توانند الگوی خوبی برای جوانان باشند.
- ضرب المثل ها و اصطلاحات محلی قدیمی بوسیله رادیو و تلویزیون استانی و نشریات محلی و محافل ادبی در بیان و نوشته های خود بکار برده شود تا باعث ترویج مجدد و زندگی مجدد آنها شود، پرداختن به داستانها و رسوم هر منطقه خاص در قالب نمایشنامه و تله فیلم در تلویزیون استانی نیز خالی از لطف نیست.
- باید انشای مدارس از کلی نویسی راجع به مسائلی مثل علم بهتر است یا ثروت به جزئیات فرهنگی منطقه بپردازد مثلا یک ضرب والمثل قدیمی محلی را نوشته و خواسته شود تا دانش آموز در تحقیق از پدر و مادر و هم محله ای ها کاربرد و چگونگی رواج آن و را بنویسید ، یا اینکه از دانش آموز خواسته شود بنویسد پدر و مادر بزرگ او در مهمانیهای قدیمی چه رسومی داشتند ، لباسهایی که در گذشته مادر بزرگها و پدربزرگهای او می پوشیدند چگونه بود و از این قبیل انشاها.
- ایجاد کلاسهایی برای آموزش غذاهای قدیمی منطقه برای دختران نیز می تواند باعث رجوع به فرهنگ گذشته در بین جوانان گردد.
بزا هم بر این مطئله تاکید می کنم که: در هر منطقه مردمی با آداب و رسوم خاص خود زندگی می کنند و به زبان خاص خود حرف می زنند، هرچند این فرهنگ گسترده و عام نیز و از آن به خرده فرهنگ نام برده می شود و زبان تکلم این مردم زبانی مستقل نیست و آن را لهجه می نامند اما واقعیت این است که تربیت کودکان، شیوه ی زندگی و برقرار ارتباط مردم منطقه با هم، آداب و رسوم آنها همه متکی بر همین لهجه و خرده فرهنگ است. این یک روی سکه است روی دیگر سکه آن است که لهجه و خرده فرهنگ هر منطقه چنان با هم آمیخته است که وقتی واژه های بیگانه لهجه ی منطقه را هدف می گیرند و این لهجه کم کم رنگ می بازد و به فراموشی سپرده می شود، فرهنگ منطقه نیز به موازات آن خواهد مرد و فرهنگی بیگانه با آن جامعه جای آن را خواهد گرفت، این یعنی نسلی بیگانه از اجداد خویش یعنی شکافی عمیق میان جامعه ای سنتی یعنی تضاد و اصطکاک و در نهایت جامعه ای سرخورده در یک منطقه از کشور، حالا مجسم کنید وضعیت کشوری را که تشکیل شده است از چندین جامعه ی کوچک سرخورده و بیگانه با فرهنگ ملی خود.
بله واقعیت همین است یک ضربه ی کوچک به لهجه ای ناشناس در گوشه ای از کشور انعکاسش ضربه ای بزرگ است به زبان ملی آن کشور.
حالا این سئوال پیش می آید که آیا لهجه ها واقعا از این ظرفیت برخوردارند و پاسخ این است بله حقیقت این است که در لهجه های بومی کشورمان واژه ها و اصطلاحاتی وجود دارد که در زبان فارسی نیست
بیایید نگاهی بیندازیم به بعضی از ظرفیتهای لهجه ی دزفولی:
واژه هایی که معادلی در فارسی ندارد
پِک : به معنای کم عمق
پِشِنگه : به معنای پاشیده شدن آب در اثر ریخته شدن آن روی زمین
فَحم : به معنای سیاه شدن رنگ کودک از گریه ی زیاد
فَحم فتیله : به معنای سیاه و کبود شدن و بی قراری زیاد کودک در اثر گریه
کِرِسَّن : به معنای آب رفتن، کوتاه شدن پارچه بعد از اولین شستشو
ضرب المثل:
گوُشَه اَ قَد گوُ وُم گُشیدَه
Gosha a gad go vom goshida
یعنی با من به هم زده است ، میانه ما به هم خورده است
بین ما شکر آب است
ناهیدی می سراید :
تیام جونُم بَدی اَزمون چه دیدی کِه گوُته اَ قد گوُ وُم گشیدی
ماس نَمگُوَ یا ماس نَگُفت
Mas na goft
یعنی به هیچ عنوان حرف نزد ، لب از لب باز نکرد
ناهیدی می سراید :
دُومات دُووِیم اَهَر کولا بَریمون دِگه ماس نَم گوُویم اَر سِفت زَنیمون
کَلافی بَختُم رُچِس سَه
Kalafe bakhtom roches sa
یعنی وضعیتم معلوم نیست ، اوضاعم به هم ریخته است
ناهیدی می سراید :
کلافی بَختمون خوب بیسَه وَم رُچ نَه بینُم چی اَ هیچ کس غِیر گرُ مُچ
گُوش کر کُونَک باد مَدِه
Gosh kar konak bad made
یعنی غیبت نکن، پشت سر کسی حرف نزن
کاش مسئولین فرهنگی کشور این ظرفیت را نادیده نگیرند و آسان از کنار آن عبور نکنند؛ این ظرفیت هویت فرهنگی کشور را در خود دارد و استفاده از آن می تواند ایمنی بخشی به حفظ اصالت ایرانی در جهان امروزی باشد.
------------
توضیح کلمات
- قُول کلمه ای دزفولی به معنای گود، اما در اینجا معنای قدیمی یا غلیظ می دهد، یعنی سالهاست نشنیده ایم کسی دزفولی را غلیظ صحبت کند.
- چلاکه یعنی میدان یا فلکه
- بندار یعنی سراشیبی
- کندال یعنی زمینهای باقی مانده از تخریب خانه های قدیمی، محل ریختن آشغال
علیرضا رشنو