چاپ

هنر نزد ایرانیان است و بس

تاریخ و سرگذشت ایران پر است از هنر و شگفتی‌هایی که حاصل هزاران سال فرازونشیب زندگی مردمانی از هر گوشه این گسترۀ جغرافیایی در تلاطم حوادث گوناگون بوده و بهای آن سال‌های عمر هزاران نفر در گذر زمان بوده‌است که سینه‌به‌سینه و نسل‌به‌نسل فرهنگ و هنر را از پدری به فرزند خود انتقال داده‌اند تا وجود خود را از پس قرن‌های بسیار دور در آثار و ادبیات و رفتارهای امروزمان به تصویر بکشند.

آرامگاه کیدین هوتران ارجان بهبهان که در سال 1361 به‌صورت اتفاقی نمایان شد، نمونۀ بارزی از تاریخ و فرهنگ شگرف ماست که برای درک مفهوم برخی آثار آن نیازمند تأمل در جزئیات آن ازجمله سینی برنزی جهان‌نمای کشف‌شده در این مقبره هستیم.

سینی یا دیسک برنزی کیدین هوتران شامل نقوشی در هفت مرحله با موضوع‌های مختلف از دل سال‌های دور است که در مرکز آن خورشید یا نماد آفتابگردان یا چرخۀ زندگی وجود دارد و در مرحلۀ بعد شاهد دوازده عدد شیر پشت‌سرهم هستیم که دورتادور مرکز دیسک قرار دارند.

این‌جانب با توجه به علاقه‌ای که به تاریخ منطقه دارم، اخیراً علاقه‌مند به تأمل مجدد و جزءبه‌جزء نقوش روی دیسک شده و متوجه نکته‌ای بسیار شگفت‌آور در این اثر گران‌بها شدم که در نوع خود بی‌نظیر است و نمونۀ ابتدایی آن در شهر سوخته کشف شده‌است.

این سینی که امروزه آن را جام ارجان می‌نامند دارای 196 نقش است: 114 نقش به انسان، 20 نقش به پرنده، 20 نقش به درخت و 40 نقش آن به حیوان اختصاص دارد؛ البته اشیا و ابزار آلات موسیقی و ورزشی نیز در آن وجود دارد، نقش‌های سینی ارجان شامل یک گل شانزده‌پر گل خورشید یا آفتابگردان در مرکز سینی، یک ردیف شیر، و پنج ردیف نقوش متنوع مربوط به مراسم مختلف در بقیه فضا کنده‌شده و فاصله بین این نقوش را چند ردیف گیس بافته پر کرده‌است.

همچنین، قدیمی‌ترین تصویر از یک چنگ‌نوازی به‌قولی لیرنواز ایرانی در میان گروه نوازندگان در این سینی به چشم می‌خورد. در لبهٔ پشت جام نیز کتیبه‌ای میخی به خط ایلامی نقش بسته‌است.

آنچه در تأمل نقوش توجه بنده را به خود جلب کرد، حرکت دوازده شیری بود که شش شیر از شیرها دارای بدن خمیده، دو دست خمیده در جلو، و سر روبه‌بالا دارند و شش شیر دیگر دارای بدن‌های راست و کشیده و دو دست صاف روبه‌جلو و سرهای مستقیم روبه‌جلو هستند و همگی یک‌درمیان و پشت‌سرهم قرار گرفته‌اند که در حرکات بعضی از آن‌ها خیزش و ارتفاع گرفتن ملایمی احساس می‌شود.

این‌جانب با توجه به اطلاع قبلی از سفال انیمیشن شهر سوخته و الهام از آن، نقش دیسک موجود را در کلیپی به‌صورت دَوَرانی به چرخش درآورده و متوجه حرکت گلۀ شیر به دنبال هم در قالب یک انیمیشن شدم که حرکت اجزای بدن را به وضوح و به‌صورت ظریف نشان می‌دهد.

نکته قابل اهمیت در سفال شهر سوخته این است که تنها یک حیوان در حال حرکت دیده می‌شود و باید از یک زاویه به آن خیره شد و به چرخش درآورد تا این هنر بر ما آشکار شود ولی در سینی ارجان شاهد یک گله شیر به‌دنبال هم به‌صورت مستقیم هستیم که به دور مرکز در چرخش‌اند و در هر قدم جای هم دیگر را پر می‌کنند تا تصویر کامل شده و تحرک خود را حفظ کند.

آنچه این‌جانب در حدس اولیه بدان پرداخته‌ام این است که این شیرها می‌توانند نماد دوازده ماه سال باشند که به دور خورشید می‌چرخند یا احتمال دارد که زمان طول شبانه روز را نشان می‌دهند؛ یعنی دوازده ساعت را همانند اعداد ساعت به نمایش می‌گذارند که نیاز به تأمل بیشتر در مراحل بعدی دارد و تنها در حد حدس و احتمال می‌توان به آن اشاره نمود و تنها مطلب مهم که اکنون می‌توان به آن پرداخت انیمیشن گلۀ شیر است.

امروز سرزمین تاریخ‌خیز خوزستان همانند شهر سوخته بار دیگر عظمت تاریخ و فرهنگ این کشور را بر ما آشکار کرد تا ارمغانی گران‌بها برای نسل‌های امروز و آینده این آب و خاک باشد. امید است که در آینده‌ای نزدیک باز هم در هر کجای این کشور عزیز اسلامی شاهد آشکار شدن هنر گران‌بهای گذشتگان و تولید هنرهای جدید در عصر امروز باشیم.

پژوهش از: فرشید گشتی، فعال و دوستدار میراث فرهنگی و گردشگری، بندر هندیجان

تنظیم دکتر عبدالامیر مقدم‌نیا