می‌خواهم از
بزرگمردی سخن بگویم که فکر می‌کنم شما او را می‌شناسید، یا حتی کتاب‌ها و رساله‌هایش
را خوانده‌اید. او شیخ مرتضی انصاری پسر شیخ محمد امین و از نسل جابر بن عبدالله
انصاری است، مردی از یاران معروف پیامبر که دوشادوش رسول‌الله در جنگ و دفاع برای
حفظ و رواج دین حضور داشت.
شیخ مرتضی
انصاری در عید غدیر سال 1214 هجری قمری در شهر دزفول در خانواده‌ای اهل علم دیده
به جهان گشود. شیخ محمد امین از علما و مروجین دین اسلام بود. او به جز شیخ مرتضی،
دو فرزند دیگر به نام‌های شیخ منصور و شیخ محمد صادق داشت.
شیخ محمد امین
به سال 1248 قمری با بیماری طاعون در خارج از شهر دزفول فوت و در نزدیکی بابا یوسف
به خاک سپرده شد. مادر شیخ مرتضی دختر شیخ یعقوب فرزند شیخ احمد بن شیخ شمس‌الدین
انصاری است. وی از زنان پرهیزگار زمان خود بود و به سال 1279 قمری در نجف از دنیا
رفت.
او در چنین
خانواده‌ای چشم به جهان گشود. شیخ مرتضی تحصیلات مقدماتی‌اش را در دزفول و در مکتب
عمویش شیخ حسین انصاری که از دانشمندان بزرگ خوزستان بود، گذراند. هجده ساله بود
که پدرش تصمیم گرفت برای زیارت عتبات به عراق سفر کند و خواست که مرتضی هم در این
سفر با او همراه شود. در کربلا، قبل از هر چیز به زیارت سیدالشهداء و حضرت
ابوالفضل(ع) رفت و بعد برای دیدار با دانشمندی از علمای بزرگ کربلا به نام «سید
مجاهد» که از مراجع تقلید شیعیان و از روسای حوزه‌ی علمیه بود و آوازه‌اش به ایران
و حتی دزفول هم رسیده بود، رفت. و در همان دیدار اول مباحثه‌ای بین سید مجاهد و
شیخ مرتضی پیرامون وجوب یا حرمت نماز جمعه در زمان غیبت در گرفت که طی آن سید
مجاهد با توجه به طرز بیان و استدلال شیخ، به استعداد و نبوغ او پی برد و به
پیشنهاد سید، شیخ مرتضی انصاری در کربلا ماند.
شیخ مرتضی
انصاری از محضر اساتید بزرگ آن عصر، همچون شریف‌العلماء مازندرانی، شیخ موسی کاشف‌الغطاء،
حجت‌الاسلام بروجردی، ملا احمد نراقی، حاج سید احمد جزایری و... کسب فیض نمود؛ و
سرانجام روزی رسید که دیگر جام وجودش از علم و تجربه اشباع شد و از آن روز دیگر به
مجلس کسی دیگر نرفت و فقط به درس خواندن، کتاب نوشتن و مطالعه مشغول شد.
شیخ مرتضی از مجتهدان به‌نام شیعه است که از
اواسط قرن سیزدهم به تدریس پرداخت. وی بعد از درگذشت محمدحسن نجفی(مشهور به صاحب جواهر) در سال 1266 مرجعیت عامه شیعیان را پذیرفت. وی در فقه آن
چنان مقامی دارد که اصطلاح «شیخ» در متاخرین به نحو مطلق فقط درباره وی به کار می‌رود
و گاهی نیز وی را «شیخ اعظم» می‌خوانند. نام پرشکوه شیخ مرتضی انصاری با نبوغ و
ابتکار و تحول و دقت می‌باشد؛ او پایه‌گذار اصول نوینی در فقه و اصول جعفری است و
به همین دلیل او را خاتم‌الفقها و المجتهدین لقب داده‌اند.
او مهمترین
فقیه دو قرن اخیر در حوزه‌های شیعی محسوب می‌شود. کتب فقهی و اصولی وی، چون «فوائد
الاصول» و «المکاسب» هنوز مدار درس و بحث در حوزه‌های شیعی است و همین قدر کافی
است که بعد از محقق حلی و علامه حلی و شهید اول، شیخ مرتضی انصاری تنها کسی است که
تاکنون بسیاری از علما و فضلا و دانشمندان و رجال اسلامی بر کتب و نوشته‌های او،
حواشی و شروح بسیار زیادی بر آن نگاشته‌اند.
شخصیت شیخ
مرتضی از جهات علمی و تقوا وعبادت نیز زبانزد همگان است و شاگردش ملا حبیب الله
رشتی وی را «تالی تلو معصوم» می شمرد و حکایات فراوانی در این باره از شیخ انصاری
باقی مانده است.
بازمانده‌های
شیخ، دو دختر هستند: یکی بی‌بی فاطمه دختر همسر اول که دختر عمویش نیز بود و با
پسر برادر شیخ ازدواج کرده است. و دیگری، بی‌بی زهرا دختر همسر دوم اوست که با حاج
سید محمد‌طاهر آقا میری دزفولی ازدواج کرده است؛ البته شیخ همسر سومی هم داشت و از
او صاحب پسری شد، ولی افسوس که او مرده به دنیا آمد. هرچند پسری از شیخ به جا
نمانده است که یادگار او باشد؛ اما بیشتر از پانصد نفر از شاگردانی که روزی در
مکتب او می‌نشستند، امروز خود مردان بزرگی شده‌اند و در دنیای علم و دین،
یادگارهای او به حساب می‌آیند؛ مردانی چون: سیدجمال‌الدین اسدآبادی، میرزا محمدحسن
شیرازی،آخوند خراسانی، شیخ‌جعفر کاشف‌الغطاء، میرزا محمد آشتیانی، مولا نصرالله
تراب دزفولی و...
آثار و
تألیفات شیخ:
ـ المکاسب (فقه)
شامل مکاسب محرمه، خیارات،
و احکام عمومی معاملات.
ـ فرائد الاصول (اصول) شـامـل مباحث الفاظ، امارات و اصول عملی
این دو کتاب عالی‌ترین روش‌های فقهی و اصولی را در اختیار پژوهندگان این دو علم قرارمی
دهد.
ـ رساله‌ای در تقیه
ـ رساله‌ای در رضاع و نشر حرمت آن
ـ رساله‌ای در قضا میت
ـ رساله‌ای در مواسعه و مضایقه
ـ رساله‌ای در عدالت
ـ رساله‌ای در مصاهره
ـ رساله‌ای در ملک اقرار
ـ رساله‌ای در تبیین قاعده لاضرر و لاضرار
ـ رساله‌ای در خمس
ـ رساله‌ای در زکات
ـ رساله‌ای در خلل صلوه
ـ رساله‌ای در ارث
ـ رساله‌ای در تیمم
ـ رساله‌ای در قاعده تسامح
ـ رساله‌ای در باب حجیت اخبار
فوت شیخ:
زندگی شیخ،
شنبه شب هجدهم جمادی‌الثانی سال 1281ه.ق، بعد از یک دوره بیماری سخت، به پایان رسید.
جنازه‌اش را تا حرم امیرالمؤمنین تشییع کردند و طبق وصیت خودش، شیخ علی شوشتری
برایش نماز خواند.
# مریم کاظم‌پور
پ.ن1: نام اساتید، شاگردان و تألیفات شیخ مرتضی
انصاری آنچنان زیاد است که در این مقاله‌ی کوتاه مجال پرداختن به آن نیست.
پ.ن2: آیت‌الله
سبط شیخ انصاری مدیر حوزه علمیه شیخ انصاری دزفول
یادآور شد: منزل شیخ اعظم انصاری که در آن متولد شده، با قدمت 750 سال در محله
ساکیان دزفول واقع است که به دلیل بی توجهی در حال تخریب است و همین بی توجهی ها باعث
شده شیخ اعظم انصاری به خوبی شناسایی نشود. (خبرگزاری شبستان)
منابع:
ـ شیخ مرتضی
انصاری، بتول زرکنده
ـ دزفول در
گذر زمان، احمد لطیف‌پور